Dociekliwy turysta

Fortyfikacje obronne w dawnej Polsce

Od niepamiętnych czasów względy bezpieczeństwa skłaniały ludzi do ochrony swoich siedzib przed niespodziewaną agresją. Budowano obronne domy, osady, miasta i zamki, a później twierdze wyposażane w coraz bardziej wyrafinowane przestrzenne systemy obronne. Autorzy filmu skupili się na ziemiach polskich w okresie od wczesnego średniowiecza do XVII wieku. To założenie wyniknęło z chęci uchwycenia przedziału czasu, w którym drewniane, proste i niewysokie ogrodzenia obronne, przekształciły się w kilkakrotnie wyższe kamienne lub ceglane mury wzmocnione basztami, by w końcu znacząco obniżyć swoją wysokość, przeobrazić się w bastiony. Opisane rodzaje budowli obronnych stanowią wdzięczny cel dla kamery filmowej i są dostępne na terenie Polski. Dokonując wyboru planów filmowych przejrzano kilkaset portali, prezentujących możliwe do zwiedzenia mury obronne, baszty, basteje i bastiony. Wybrano obiekty w jak najlepszym stanie technicznym, dobrze ilustrujące konkretne przeznaczenie obronne. Zadbano by wprowadzone do filmu obrazy nie były obarczone współczesnymi naleciałościami psującymi pierwowzór. Dla zilustrowania przyczyn wprowadzania zmian w budownictwie obronnym, wprowadzono liczne animacje, pomagające zrozumieć przyczyny zmian konstrukcji budowli obronnych. Poniżej zamieszczono krótkie komentarze i zdjęcia uzupełniające wiedzę.

1. Płoty i palisady obronne
Polecamy, niczym nie skażony, obiekt otoczony płotem z faszyny, zwany „obronną osadą pruską Amalang”, odtworzony w Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku na podstawie badań archeologicznych ( www.muzeumolsztynek.com.pl ). Można wszędzie wejść i chłonąć niezwykłą atmosferę tego odludnie zlokalizowanego miejsca. Unikalną atrakcją jest widok osady z pobliskiego pagórka, dający pełen obraz założenia obronnego. (Fot. 01, 02)


Palisadę obronną można zobaczyć m.in. w Pruszczu Gdańskim („Faktoria Rzymska”) co ułatwia wyobrażenie sobie wyglądu takich obiektów w przeszłości. (Fot. 03, 04) (www.faktoria-pruszcz.pl)


2. Mury obronne, baszty i basteje miast i zamków średniowiecznych
Spośród wielu dostępnych w Polsce obiektów tego rodzaju, autorzy filmu zwrócili uwagę na:

Zamek w Bolkowie (województwo dolnośląskie) - W zamku, który jest bardzo dobrze utrzymaną ruiną znajduje się unikalna w skali kraju, wolno stojąca wieża ostatecznej obrony z XIII wieku, z możliwością wejścia na najwyższy poziom. Warto obejrzeć bardzo dobrze zachowane basteje, a także interesujące rozwiązanie wejściowej bramy obronnej, asekurowanej fragmentem muru obronnego. Czas zwiedzania ok. 2 godziny. (Fot. 05, 06 i 07).

(zwiedzanie zamku: www.zamek-bolkow.info.pl, noclegi i informacja ogólna: www.bolkow.pl lub odległa o około 30 kilometrów pobliska Jelenia Góra).

Zamek w Bytowie (województwo pomorskie) - spacer wokół zamku pozwoli zobaczyć jeden z najwyższych, doskonale utrzymanych murów obronnych.
Wyglądając z otworów strzelniczych można ocenić potencjalny zasięg martwego pola ostrzału, znajdującego się u podnóża murów. Czas zwiedzania ok. 1 godziny. (Fot. 08, 09)

(zwiedzanie zamku: www.zamekbytowski.pl, noclegi: www.hotelwzamku.pl )

Założenie obronne we Fromborku (woj. warmińsko - mazurskie). Warto przyjrzeć się unikalnemu, podwójnemu chodnikowi obronnemu odtworzonemu na zachodniej części murów. Takie rozwiązanie pozwalało wykorzystać dolny i górny rząd strzelnic do prowadzenia działań obronnych. Dobrze widoczny krenelaż (czyli uzębienie murów) ma wykute okna strzelnicze, zaś baszty obronne prezentują kilka odmian konstrukcji otwartych i zamkniętych na planie prostokąta. Bardzo dobrze widoczna jest tzw. brona, chroniąca jedną z bram przed wyłamaniem. Warto obejrzeć mury obronne z obu stron i wyobrazić sobie co czuli zarówno obrońcy jak i atakujący. Nie wszędzie zrekonstruowano chodniki, w murach można jednak zauważyć zagłębienia podobne do ubytków cegieł. Ich równomierne rozłożenie świadczy o tym, że umieszczano w nich belki drewniane z tzw. zastrzałami, jako podstawę chodnika obronnego. Warto też sprawdzić co widział łucznik lub kusznik przez otwór strzelniczy w murze. Czas zwiedzania ok. 2 godziny.(Fot. 10, 11,12)

(zwiedzanie: www.frombork.art.pl, noclegi: www.frombork.pl ).

Zamek w Grodźcu (województwo dolnośląskie) - średniowieczny zamek o niezwykle ciekawej architekturze obronnej. Można zobaczyć bardzo wiele jej dobrze zachowanych elementów. Są to: mury z blankami i wykutymi strzelnicami, kryte, drewniane chodniki, hurdycje i machikuły. Bardzo interesujące i dobrze zachowane są również basteje murowano - ziemne. Zamek jest udostępniony do nieskrępowanego zwiedzania w określonych godzinach. Czas zwiedzania ok. 3 godziny wraz z wejściami na dostępne baszty. Pożądana dobra kondycja. (Fot. 13,14, 15, 16)

(zwiedzanie i noclegi: www.grodziec.com)

Zamek w Malborku (województwo pomorskie) - mimo, że zamek jest bardzo popularnym obiektem średniowiecznej architektury obronnej, warto, odnaleźć i przypatrzeć się z bliska murowanym i drewnianym, krytym chodnikom, wykutym w murach szczelinom strzelniczym, bramom wejściowym bronionym hurdycjami i machikułami, przyjrzeć się bronie, chroniącej dodatkowo bramy wjazdowe a także zamkniętym i otwartym basztom obronnym. Czas zwiedzania w określonych godzinach, w trybie indywidualnym, nastawionym na zewnętrzne obiekty architektury (bez zwiedzania wnętrz) - ok. 3 godziny. (Fot. 17, 18, 19, 20)

(zwiedzanie: www.zamek.malbork.pl, noclegi: www.nocowanie.pl/noclegi/malbork).

Miejskie mury obronne w Ośnie (województwo lubuskie) i w Pyrzycach (województwo zachodniopomorskie) - niezbyt odległe od siebie miasta z dobrze zachowanymi średniowiecznymi murami obronnymi. Można zobaczyć zarówno zamknięte jak i otwarte baszty obronne, niestety bez chodników i podestów.
W murach widoczne miejsca, w których były one zamocowane. Łącznie ogólnodostępna, ciekawa architektura obronna. Czas zwiedzania około 2 godzin w każdym z wymienionych miast.
(Ośno: zwiedzanie www.osno.pl zakładka - „Turystyka - mury obronne”, noclegi - zakładka „Baza turystyczna”). (Fot.21, 22, 23)

(Pyrzyce : zwiedzanie www.pyrzyce.pl zakładka - „Warto zobaczyć”, noclegi - zakładka „Baza noclegowa”).(Fot. 24, 25, 26).


Zamek w Międzyrzeczu (województwo lubuskie). Zamek średniowieczny z dobudowanymi bastejami artyleryjskimi. Również ciekawe rozwiązanie stanowisk strzeleckich piechoty na górnym poziomie bastei. Dobrze zachowana fosa ze zrekonstruowanym mostem wjazdowym. Czas zwiedzania ok. 3 godzin.(Fot 27, 28, 29).

(zwiedzanie i noclegi: www.miedzyrzecz.pl (zakładka „Historia miasta”), noclegi - www.booking.com/Miedzyrzecz-Hotele, www.muzmcz.webd.pl

Fragment murów obronnych nieistniejącego obecnie zamku w Rawie Mazowieckiej (województwo łódzkie) - rekonstrukcja fragmentu murów obronnych zamku średniowiecznego wraz z basztą. Ciekawy, zadaszony chodnik obronny z dużymi strzelnicami wieńczący bardzo wysokie mury. Możliwość oceny zasięgu ostrzału i martwego pola. Czas zwiedzania ok. 3 godziny. (Fot. 30, 31, 32).

(zwiedzanie : www.zamkipolskie.com/rawa/rawa.html, www.zamkipolskie.com/index.html).

Miejskie mury obronne w Szydłowie (województwo świętokrzyskie) - odrestaurowane średniowieczne, miejskie mury obronne z krenelażem (blankami, zębami) i chodnikiem oraz baszty i bramy. Unikalny widok dość długiej linii murów usytuowanych na wyraźnym wzniesieniu. Możliwość oceny zasięgu ostrzału i martwego pola z otworów strzelniczych między zębami ochronnymi. Mury z zewnątrz do oglądania bez ograniczeń czasowych. Dostęp do murów z wejściem na chodnik obronny płatny. W obrysie murów bardzo urokliwe, malownicze miasteczko. (Fot. 33, 34, 35).

Czas zwiedzania ok. 3 godzin www.polskieszlaki.pl/zamek-w-szydlowie.htm

Zamek w Wiśniczu (województwo małopolskie) - wczesnobarokowy zamek na terenie wsi Stary Wiśnicz, z czterema basztami narożnymi, broniony obwarowaniem bastionowym z XVII wieku. Bardzo dobrze zachowane, unikalne w skali kraju bastiony, możliwe do obejrzenia bez wchodzenia do zamku. Czas zwiedzania ok. 2 godzin. (Fot. 36, 37, 38).

( zwiedzanie, opis: www.zamekwisnicz.pl, noclegi: patrz: Nowy Wiśnicz).

Twierdza Wisłoujście w Gdańsku (województwo pomorskie) Bardzo dobrze prezentujący się bastionowy system obronny z XVII wieku, dobrze widoczny zarówno z poziomu ziemi jak i z góry, po wejściu na wieżę, w godzinach otwarcia muzeum. Ciekawy widok z centralnie usytuowanej wieży (dawnej latarni morskiej) - w zasięgu wzroku nie tylko linia bastionów ale również morski port na Martwej Wiśle i Zatoka Gdańska. Czas zwiedzania ok. 3 godz. (Fot. 39, 40, 41).(www.mhmg.gda.pl)




Niełatwo trafić na materiały pisane, przybliżające w sposób zwięzły, przystępny i ciekawy tematykę obrony miast i zamków w czasach łuku, kuszy i bombardy. Odsyłamy do portali „rycerskich” bardzo już w Polsce popularnych. Kluczowe słowa to „bractwo”, „towarzystwo”, „zakon” lub „rycerstwo”.

Polecamy następujące publikacje książkowe:
Fuglewicz S.: Fortyfikacje w Polsce. Ilustrowana historia fortyfikacji. Oficyna Wydawnicza Rewasz. Warszawa,1991.
Gruszecki A.: Bastionowe zamki w Małopolsce. MON W-wa,1962.
Adamczyk J.L.: Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku. Politechnika Świętokrzyska. Kielce, 2004.
Garniec M.M.: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach. Studio Arta, 2006.
Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J.: Leksykon zamków w Polsce. Arkady, 2010.

Smoczyński J. Zamki. Carta Blanca, 2009.
Węgrzyn M.: Zamkowy przewodnik po Polsce. Wydawnictwo RM, 2010.
Parma B.: Zamki. Wydawnictwo Parma Press, 2010.
Guerquin B.: Zamki w Polsce. Arkady. W-wa, 1984.
Fortyfikacje Gdańska. Nadbałtyckie Centrum Kultur, 2009.

Encyklopedia uzbrojenia. Rozwój od prehistorii do XXI w. Bellona, W-wa, 2009.
Encyklopedia wojskowa. PWN Bellona. W-wa, 2007.Tom I i II.
Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1450 -1500. UMK Toruń, 2003.
Weir W.: 50 broni, które zmieniły sposób prowadzenia wojen. Amber, 2005.
Jurga R.M.: Machiny wojenne. Zapomniana technika wojskowa. Wyd. własne Jurga, 2011.

Zwracamy szczególna uwagę na unikalną monografię profesora Janusza Bogdanowskiego, p.t. Architektura obronna w krajobrazie Polski (od Biskupina do Westerplatte). PWN, W-wa –Kraków, 1996.


Żeby zwiedzić wymienione wyżej obiekty nie tracąc zbyt dużo czasu i pieniędzy, warto je pogrupować terytorialnie, wybierając odpowiednio miejsca na bazy wypadowe. Opierając się na własnym doświadczeniu sugerujemy następujące „mini - trasy”:


1. Północno - wschodnia: Gdańsk - Frombork - Olsztyn - Malbork – Olsztynek (dwa dni)
W czasie pobytu w Gdańsku, po wcześniejszym sprawdzeniu czy obiekt jest dostępny, zwiedzamy twierdzę w Wisłoujściu. Upewnienie się jest potrzebne, gdyż przeszkodą może być pora roku, impreza zamknięta lub prace remontowe. Nawet jednak gdy nie można się dostać do wnętrza twierdzy, warto podjechać samochodem, autobusem lub w lecie statkiem wycieczkowym lub tramwajem wodnym w rejon Westerplatte i odbyć niezbyt długi spacer w celu obejrzenia twierdzy od strony bramy wjazdowej. Można z bliska dostrzec dobrze utrzymane lico dwóch bastionów. Stąd udając się promem (tylko w dni powszednie) na drugi brzeg Martwej Wisły lub docierając samochodem do Nowego Portu, można zobaczyć panoramę twierdzy z ogólnie dostępnego nabrzeża portowego (rejon przeprawy promowej). Gdy wejdziemy do wnętrza obiektu, można z wieży zobaczyć, unikatową w Polsce czworoboczną fortyfikację bastionową. Sposób funkcjonowania tego rodzaju założenia obronnego pokazują animacje w filmie.

Tego samego dnia możemy dojechać do Fromborka, gdzie bez kłopotu dostaniemy się na dziedziniec ufortyfikowanego, średniowiecznego zespołu sakralnego. Jeśli pominiemy ekspozycje muzealne wewnątrz budynków, wystarczy nam czasu na zwiedzenie zachodniej części muru obronnego wyposażonego w dwupoziomowy chodnik obronny. Można tu, w wielu miejscach przekonać się co obrońcy widzieli przez strzelnice, w trakcie odpierania przeciwnika. Warto zobaczyć również mury i baszty, robiąc spacer po zewnętrznej stronie całego zespołu obronnego. Od strony bramy zachodniej, nie tylko zobaczymy bronę, ale zadzierając głowę wyobrazimy sobie co czuli ci, którzy zamierzali zbrojnie pokonać mury, pod ostrzałem z licznych wysoko usytuowanych strzelnic. Budowę i funkcjonowanie systemu obronnego przybliżają animacje w filmie.

Dzień dobiega końca. Czeka nocleg w pobliskim hotelu lub wieczorny przejazd do Olsztyna, po wąskich i krętych drogach. Rankiem warto odbyć krótki spacer po olsztyńskiej starówce i zobaczyć z zewnątrz imponujące, drewniane hurdycje, ułatwiające obronę południowego muru zamku Kapituły Warmińskiej. Zaraz potem trzeba ruszyć w krótką podróż do skansenu w Olsztynku, gdzie ze względu na ograniczony czas skupiamy się na odszukaniu osady pruskiej Amalang. Dzięki temu, jadąc przez Dzierzgoń, docieramy do zamku w Malborku. Jeśli chcemy konsekwentnie poznać tajniki fortyfikacji obronnych, musimy zaniechać zwiedzania wnętrz zamkowych i dotrzeć przez bramę główną (hurdycje i brona) do południowo - zachodniego krańca obszaru chronionego murami. Tam znajdziemy jedną z ciekawszych wewnętrznych bram bronioną hurdycjami.
Warto, po wyjściu z zamku obejść go od strony rzeki Nogat i zobaczyć wystające wykusze pełniące funkcję „toalet”. Idąc wzdłuż murów w kierunku północnym (tory kolejowe na wałach) staramy się obejść zamek wokół. Po stronie ul. Parkowej wracamy w kierunku miasta, oglądając mało znaną część fortyfikacji. Mimo, że jest tu wiele obiektów zrujnowanych, można zobaczyć długi odcinek murów z basztami obronnymi. Na tym kończymy te trasę.


2. Północno - zachodnia: Bytów - Ośno - Pyrzyce – Międzyrzecz (dwa do trzech dni)
Zaczynając wycieczkę od zamku w Bytowie, warto się skupić na południowo – zachodnim odcinku muru obronnego.Aby poczuć wrażenie jego monumentalnych rozmiarów, należy dojść spacerem po zewnętrznej stronie zamku do jego podnóża. Widok jest niezapomniany, dając sposobność do wyobrażenia sobie odczuć rycerzy, gotujących się do zdobycia zamku od tej strony. Uzupełnieniem zwiedzania jest wejście na ten sam mur od strony dziedzińca zamkowego. Można tu, próbując wyjrzeć przez otwory strzelnic, wczuć się z kolei w dawnych obrońców, przygotowujących się do odparcia ataku.

Pozostała część dnia wystarczy na dojazd do Gorzowa Wielkopolskiego i przenocowanie tam. Umożliwi to wczesne rozpoczęcie dalszej części wycieczki i zwiedzenie dwóch miasteczek z dobrze zachowanymi murami obronnymi (Pyrzyce i Ośno) oraz jednego urokliwego zameczku (Międzyrzecz). W przypadku obu wspomnianych miejscowości warto odbyć spacer wzdłuż linii murów zamykających najstarsze części zabudowy. Kamienne mury i tzw. otwarte baszty obronne dają interesujący obraz dobrze chronionej średniowiecznej zabudowy miejskiej. Cel ich budowy wyjaśnia animacja w filmie. Nie zachowały się chodniki obronne umożliwiające odpieranie ataków na mury ani stropy w basztach otwartych. Można dopatrzeć się ich dawnego przebiegu po otworach, w których mocowano belkowanie i podpory, na których biegły drewniane pomosty obronne.
Inny charakter ma mały zamek obronny w Międzyrzeczu, w którym dominującym akcentem są dwie baszty bramne, zwane niekiedy bastejami, ze względu na nietypowe umieszczenie artylerii obronnej na poziomie terenu. Warto obejść to założenie obronne po zewnętrznej stronie fosy, a także zobaczyć przedpole zamku z poziomu obronnego obu baszt.


3. Południowo - wschodnia: Szydłów – Wiśnicz (jeden dzień)
Wjeżdżając od strony zachodniej do Szydłowa, ujrzymy przepiękną panoramę unikalnego w Polsce założenia obronnego, opartego na linii murów wyposażonych w baszty i zwieńczonych krenelażem (czyli tzw. blankami lub zębami). Warto zwrócić uwagę na to, że zęby nie mają wykutych otworów strzelniczych, które pojawiły się w czasach późniejszych. Doskonały stan murów i biegnącego wzdłuż nich chodnika obronnego, pozwala wyobrazić sobie odczucia obrońców, spoglądających w dół, na przygotowania do ataku.
Tego samego dnia dojedziemy do zamku w Wiśniczu. Jest on otoczony unikalnym w skali kraju bastionowym systemem obronnym. W tym celu warto odbyć spacer wokół tej konstrukcji, po jej zewnętrznej stronie. Cel budowy takich fortyfikacji wyjaśnia kilka animacji w filmie.


4. Południowo - zachodnia: Grodziec – Bolków (jeden dzień)
Dla zwiedzenia dwóch niezwykle ciekawych obiektów architektury obronnej, zlokalizowanych we wsi Grodziec i w Bolkowie, warto założyć bazę wypadową w Jeleniej Górze.

Zamek w Bolkowie zwraca uwagę dzięki doskonale zachowanej tzw. wieży ostatecznej obrony, na którą można wejść. Jej funkcja i przeznaczenie zostały wyjaśnione w filmie. Zwiedzenie wnętrz ułatwia wyobrażenie sobie warunków, w jakich obrońcy musieli trwać w oczekiwaniu na pomoc z zewnątrz. W linii obronnej zamku znajdują się także doskonale utrzymane basteje a także pojedyncze stanowiska artyleryjskie. Zwraca uwagę podręcznikowe usytuowanie bramy wjazdowej, chronionej z prawej strony murem obronnym. Taka konfiguracja bardzo utrudniała przeprowadzenie skutecznego ataku na bramę.

Drugim, wartym obejrzenia obiektem architektury obronnej jest niezwykle interesujący zamek w Grodźcu. Warto go zobaczyć zarówno od strony dziedzińca, murów i baszt jak i od strony zewnętrznej. Wspinaczka po licznych klatkach schodowych jest dość męcząca, jednak nagrodą jest widok kilku bastei i kamiennych machikuł, wykorzystywanych do osłony podnóża murów. Nastrój tajemniczości można wyczuć na murowanych chodnikach obronnych, chronionych zadaszeniem i wyposażonych w wąskie otwory strzelnicze. Dokonując spaceru wokół murów, oglądamy unikalną, dużą basteję widoczną również ze szczytu murów oraz bramę wjazdową wyposażoną w drewnianą hurdycję obronną i kamienną machikułę. Cel stosowania opisanych rozwiązań obronnych ilustrują animacje w filmie.


5. Rawa Mazowiecka (kilka godzin).
Mury obronne w Rawie Mazowieckiej, a właściwie ich odtworzona część, są bardzo interesującym przykładem architektonicznej dydaktyki. Ponieważ nie istnieje ani zamek, ani reszta murów, obiekt należy traktować jako przykład średniowiecznych rozwiązań konstrukcyjnych i budowlanych. Z tego względu szczególnie interesujący jest przekrój muru obronnego, dzięki któremu widać jego grubość u podstawy, w zwieńczeniu, chodnik obronny i jego zadaszenie. Ze względu na znaczną wysokość murów zastosowano otwory strzelnicze o dużych rozmiarach. Można dzięki temu ocenić możliwości obserwacyjne i obronne załogi zamku.



Barbakan - budowla obronna, wysunięta o co najmniej kilkadziesiąt metrów przed bramę wjazdową do obszaru chronionego murami (miasta, zamku). Jej zadaniem było wzmocnienie obrony, poprzez stworzenie możliwości ostrzału flankowego, a także zwielokrotnienie przeszkód do pokonania (np. dodatkowych bram lub brony). Barbakan stanowił mocny punkt obrony dzięki wyposażeniu w liczne stanowiska strzeleckie chronione np. machikułami. Bardzo dobrym przykładem jest barbakan w Krakowie, choć jego obecne otoczenie utrudnia zrozumienie pełnionej niegdyś funkcji.

Brona – drewniana, okuta żelazem krata, opuszczana po prowadnicach w wieży bramnej i stanowiąca ochronę przed wtargnięciem do miasta lub zamku. Otwór bramny mógł być dzięki takiemu rozwiązaniu szybko zamknięty. Zwykle umieszczana przed bramą wjazdową.

Hurdycja – drewniana konstrukcja obronna, nabudowywana na mury w razie spodziewanego zagrożenia, z otworami umożliwiającymi rażenie nieprzyjaciela, który dostał się w obszar martwego pola. Umożliwiała zrzucanie kamieni, lanie gorącej smoły lub wody. Ściana czołowa chroniła obrońców przed ostrzałem z łuków lub kusz, umożliwiając jednocześnie prowadzenie ostrzału przedpola przez wycięte w niej otwory (strzelnice). Wadą była możliwość podpalenia płonącymi strzałami.

Machikuła – udoskonalona wersja hurdycji wykonywana z cegły lub kamienia. Znacznie droższa, jednak pozbawiona wad konstrukcji drewnianej (niepalna, trwała).

Blanki, krenelaż, zęby – zwieńczenie prostego muru obronnego wyposażonego jedynie w przedpiersie w naprzemiennie usytuowane, krótkie odcinki muru o wysokości ok. 2 m (tzw. zęby) i przerwy między nimi (tzw. wręby). Konstrukcja ta umożliwiała chowanie się za zęby w czasie trwania ostrzału i prowadzenie własnego ostrzału przez wręby w pozostałym czasie.

Baszta – budowla obronna, wysunięta przed linię murów, stwarzająca możliwość prowadzenia ostrzału skrzydłowego wzdłuż linii murów. Ostrzał z baszty prowadzono z kilku poziomów, przez wąskie otwory strzelnicze. Baszta zamknięta otoczona była murem ze wszystkich stron, co dawało ochronę przy złej pogodzie i umożliwiało obronę po przedostaniu się nieprzyjaciela do wnętrza obszaru chronionego. Tańszą wersją, stosowaną często w linii murów obronnych miast, była baszta otwarta, pozbawiona tylnej ściany. Po pojawieniu się ręcznej broni palnej, baszta otwarta zapewniała znacznie lepsze odprowadzanie dużych ilości dymu prochowego.

Basteja – budowla obronna, która wyparła baszty po upowszechnieniu się lekkiej artylerii prochowej. Wiele tego typu konstrukcji powstało po obniżeniu baszty i wypełnieniu jej dolnej części ziemią. Basteje umożliwiały budowę artyleryjskich stanowisk obronnych, w czasach gdy rozpowszechniał się ten rodzaj uzbrojenia.

Bastion – bastionowy system fortyfikacji rozpowszechnił się w XVII wieku. Geometryczny obrys fortyfikacji bastionowej umożliwiał prowadzenie ostrzału obronnego w sposób eliminujący praktycznie martwe pole w sąsiedztwie linii murów lub obwałowań obronnych. W Polsce nierzadko budowano częściową fortyfikację bastionową na odcinku najbardziej zagrożonym na atak.