Dociekliwy turysta

Kanał Bydgoski

Film przedstawia zbudowany pod koniec XVIII wieku kanał łączący Brdę z Notecią, a tym samym zlewnię Wisły ze zlewnią Odry. Dla pełnego zrozumienia gospodarczej roli Kanału Bydgoskiego nie sposób było pominąć informacji o jego funkcjonowaniu w powiązaniu z dolną Brdą, dolną Odrą i Kanałem Górnonoteckim. Mimo, że autorom znane jest pojęcie Bydgoski Węzeł Wodny, zdecydowano by tytuł filmu brzmiał „Kanał Bydgoski”. Z edukacyjnego punktu widzenia ta właśnie budowla hydrotechniczna jest prapoczątkiem rozwoju żeglugi w rejonie Bydgoszczy.

Intencją powstania filmu jest zachęta do osobistego zapoznania się z urokiem starych, wciąż działających obiektów technicznych, rozrzuconych w okolicach Bydgoszczy. Zrozumienie ich przeznaczenia i sposobu funkcjonowania z pewnością zachęci do wycieczek studialnych, prowokujących kontakt z techniką, historią a także topografią terenu w promieniu około 30 kilometrów od miasta.

Pomocą jest załączony do filmu plan lokalizacyjny obiektów jak i miniatury fotograficzne. Zamieszczono również współrzędne GPS dla poszczególnych śluz i jazów, co ułatwi ich wyszukiwanie w terenie. Wszystkich, którzy jeszcze nie próbowali wykorzystania w tym celu bardzo użytecznych aplikacji smartfonowych, zapraszamy do zakładki Poradnik terenowy.

Kanał Bydgoski jest niezwykle interesującym, wielkoprzestrzennym systemem technicznym, zbudowanym w XVIII wieku (przekazanie do eksploatacji – 1776 r.), w celu stworzenia żeglugowego połączenia Brdy z Notecią, umożliwiającego powiązanie zlewni Odry i Wisły. Jest w całości zlokalizowany w Bydgoszczy i jej najbliższych okolicach. Stosunkowo krótki kanał (ok. 24 km) zbudowano w bardzo trudnym terenie, co było przyczyną wielu późniejszych, kosztownych kłopotów eksploatacyjnych. M.in. w ciągu pierwszych 100. lat istnienia występowały liczne trudności związane z utrzymywaniem urządzeń kanału w odpowiednim stanie technicznym, a także dawał się we znaki deficyt wody, zakłócający okresowo ciągłość przewozów.

Kanał Bydgoski miał, z założenia, odegrać ważną rolę w tworzeniu koniunktury gospodarczej, wynikającej z intensyfikacji przewozów surowców, a w tym głównie drzewa do Niemiec oraz eksportu urządzeń technicznych i artykułów luksusowych do Polski. Jego pozytywne oddziaływanie gospodarcze dało się odczuć nie tylko w Bydgoszczy, ale również w części Kujaw i Wielkopolski, ze względu na stworzenie możliwości transportu dużych ilości płodów rolnych.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, rozbudowane przez dziesięciolecia powiązania handlowe zostały mocno zredukowane przez nową, przecinającą Kanał granicę z Niemcami. Negatywny wpływ na wymianę handlową miało również wyczerpywanie się zasobów drewna na terenie Polski, spadek popytu na ten surowiec w Europie Zachodniej, a także konkurencja rozbudowującej się sieci kolejowej.

Pewne ożywienie w przewozach pojawiło się w latach 70. XX w., jednak jego skala nie przekroczyła 10% dawnego poziomu. Główne, przewożone w tym czasie towary to węgiel, zboże, ruda i nietypowe urządzenia przemysłowe. Ostatecznie przewozy towarów Brdą i Kanałem zanikły w latach 80. XX w. Dziś Kanał Bydgoski wykorzystywany jest głównie w celach turystycznych i rekreacyjnych.

Poniżej zestawiono podstawowe informacje najczęściej interesujące wycieczkowiczów. Numeracja obiektów odpowiada numeracji zamieszczonej na mapce znajdującej się w opakowaniu filmu. Są tam podane współrzędne GPS i miniatury fotograficzne, ułatwiające identyfikację poszczególnych budowli w terenie.

[1] Brdyujście
Do obejrzenia są dwie śluzy (stara i nowa) oraz unikalny w skali europejskiej jaz walcowy zbudowany na początku XX w. Dojazd od strony ulicy Witebskiej lub Toruńskiej. Dotarcie do starej śluzy lub do jazu walcowego wymaga pewnego wysiłku. Obiekty te znajdują się na terenie Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku. W niedziele i święta dostępu broni zamknięta brama wjazdowa. W pozostałe dni tygodnia, brama jest otwarta, jednak trzeba opowiedzieć się śluzowemu, którego można znaleźć w budynku nowej śluzy (Czersko Polskie). Dłuższy spacer pozwala dostać się do jazu walcowego, obsługiwanego przez innego pracownika.

Budowę i zasadę działania śluzy można obejrzeć na animacji zamieszczonej w filmie. Inna animacja przybliża zasadę działania jazu walcowego. Nie domyślimy się tego oglądając jaz, wszystko natomiast stanie się jasne, gdy najpierw prześledzimy animację. Stara śluza, wyposażona w górne (od strony Bydgoszczy) i dolne (od strony Wisły) dwuskrzydłowe wrota jest od kilkunastu lat wyłączona z eksploatacji. Nowa śluza ma tylko jedne (dolne) wrota. Zamknięciem od strony zachodniej jest klapa obrotowa, niewidoczna gdy jest otwarta. Warto też odnaleźć malownicze ujście Brdy do Wisły znajdujące się w odległości kilkuset metrów na wschód od starej śluzy.
Interesująca jest również panorama toru regatowego z parkingu znajdującego się nad trybunami, na lewym brzegu rzeki. Tor zbudowano w dwudziestoleciu międzywojennym i odbywały się tu wioślarskie mistrzostwa na poziomie krajowym i europejskim.

[2] Śluza Miejska, jaz farny, jaz ulgi (boczny) i mała elektrownia wodna – znajdują się w centrum Bydgoszczy. Sens ich istnienia i sposób funkcjonowania wyjaśniają animacje zawarte w filmie. Wszystkie te obiekty, znane dobrze Bydgoszczanom, można zobaczyć w czasie jednego dłuższego spaceru w rejonie Opery i Starówki.

[3 i 4] Unikalne w skali kraju tzw. śluzy oszczędnościowe „Okole” i „Czyżkówko” zbudowane zostały w latach 1910 -15, w ramach modernizacji Kanału. W ich bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się zbiorniki ograniczające dokuczliwy w czasach jego intensywnej eksploatacji ubytek wody. Sens i sposób ich użycia wyjaśniają animacje zamieszczone w filmie. Wejście na teren każdej z tych śluz wymaga uzgodnienia ze śluzowymi, którzy mieszkają w obsługiwanych przez siebie obiektach. Śluzę „Okole” widać dobrze z pobliskiego mostu drogowego. W jej pobliżu znajduje się działo z „Rudego”, tj. czołgu znanego z serialu „Czterech pancernych i pies”. Śluza ta jest również ostatnim przystankiem tramwaju wodnego, dopływającego tu w sezonie z przystani na Wyspie Młyńskiej.
Pomiędzy śluzą Miejską i „Czyżkówko” [punkty 2 do 4] warto wytropić park, w którym z bliska można zobaczyć świetnie zachowane trzy odnowione, zabytkowe śluzy na starym kanale, zachowane na pamiątkę jego pierwotnego przebiegu (Planty nad Kanałem). Godne uwagi, szczególnie dla osób znających się nieco na mechanice, są dostępne mechanizmy służące do otwierania wrót śluzy oraz do otwierania i zamykania zabudowanych w nich przepustów wody.

[5 i 6] Śluzy „Prądy” i „Osowa Góra”. Odkrycie dojścia do pierwszej z nich graniczy z przygodą. Za to obie śluzy są łatwo można obejrzeć z bliska, nie opowiadając się nikomu. W zależności od sytuacji można zobaczyć klapę obrotową stanowiącą w pierwszych czterech śluzach (licząc od Brdy) zachodnie zamknięcie komory. Jej budowę i sposób działania wyjaśniono w animacjach zamieszczonych w filmie.

[U] Identyfikacja ujścia Kanału Górnonoteckiego, zasilającego wodą Kanał Bydgoski to już osobna wyprawa poza Bydgoszcz. Po wyszukaniu tego miejsca (koło wsi Kruszyniec )można w pobliżu znaleźć zabytkowy, mocno zniszczony most. Jego stan techniczny uniemożliwia przejazd samochodem, jednak przy zachowaniu środków ostrożności da się z jego konstrukcji zobaczyć Kanał Bydgoski i uchodzący do niego Kanał Górnonotecki. Możliwe jest też wyszukanie tego samego mostu zaczynając wyprawę od strony wsi Łochowo.

[7 i 8] Śluzy „Józefinki” i „Nakło Wschód” najłatwiej znaleźć kierując się współrzędnymi GPS, podanymi na mapce załączonej do filmu. Szczególnie ciekawa jest śluza w Józefinkach. Zwiedzanie należy uzgodnić z mieszkającym w sąsiedztwie śluzowym, który pokaże również, gdzie znaleźć jedyny na całym Kanale Bydgoskim boczny jaz regulacyjny, pozwalający na wypłynięcie nadmiaru wody do płynącej niedaleko Noteci.

W bezpośrednim sąsiedztwie śluzy „Nakło Wschód” znajduje się nowo zbudowany, przestronny port rzeczny, powstały w wyniku godnego pozazdroszczenia zapału społeczników, związanych z bodajże jedynym w Polsce Zespołem Szkół Żeglugi Śródlądowej w Nakle. Wartym obejrzenia, a nawet zwiedzenia jest stojący często w porcie statek „Łokietek”, należący do tej szkoły.

Różne interesujące informacje

- Do końca XVIII w. Kanałem pływały jednostki o nośności ładunkowej do 30 t, , na przełomie wieku XIX i XX – 150 ton i do lat 70. XX w - do 300 ton.

- Struktura przewozów Kanałem Bydgoskim w latach 1870-1917 :
Na zachód głównie: drzewo - 450 000 t (95% przewozów),zboże (9 000 t - 2%), mąka    (5 000 t - 1%), cegła (4000 t -1%).
Na wschód głównie: cukier (18 000 t - 33%), kamień (8 000 t -15%), ziemia (5000 t       - 9%,), drzewo ( 4000 t- 7%), zboże (5000 t - 7%).

- Jaz: budowla przegradzająca kanał lub rzekę w celu podpiętrzenia lub obniżenia poziomu na znacznej długości jej koryta.

- Tratwa: prowizoryczna konstrukcja, powstająca poprzez związanie ze sobą kilku lub kilkunastu pni, tworząca rodzaj pływającej platformy, umożliwiającej kontrolę nad jej przemieszczaniem się rzeką lub kanałem. Przeważnie miała wymiary 30 m x 4 m, była oznakowana i wyposażona w prymitywne stery i hamulce. Flisacy prowadzący spław tratew mieszkali na nich i nadzorowali przemieszczanie się transportowanego w ten sposób drewna. Zwykle tratwy łączono w zestawy po kilka do kilkudziesięciu sztuk. Po dotarciu na miejsce przeznaczenia tratwę rozmontowywano na poszczególne pnie, a flisacy kończyli prace. W okresie rozkwitu zapotrzebowania na drzewo, przez Kanał Bydgoski przepływało do 40 000 tratew rocznie (biorąc pod uwagę sezon trwający od marca do grudnia – było to ok. 20 tratew na godzinę. Była to maksymalna przepustowość Kanału.
Zestaw tratew o długości do 100 m holowały dwa konie idące brzegiem. Pojawienie się parowców umożliwiło holowanie do 3 km połączonych ze sobą tratew, z prędkością 2 – 3 km/h.

Badtke, Marek: Kanał Bydgoski. Bydgoszcz, 2006

Strony internetowe:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanał_Bydgoski
http://pl.wikipedia.org/wiki/Bydgoski_Węzeł_Wodny
http://pl.wikipedia.org/wiki/Śluza_Czersko_Polskie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Tor_regatowy_w_Bydgoszczy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jaz_Czersko_Polskie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wyspa_Młyńska_w_Bydgoszczy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Śluza_Miejska_w_Bydgoszczy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jaz_Farny
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jaz_Ulgowy
http://pl.wikipedia.org/wiki/Śluza_Okole
http://pl.wikipedia.org/wiki/Śluza_Czyżkówko
http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanał_Górnonotecki
http://www.muzeumkanalu.pl/


- Hotele: zwiedzenie obiektów pokazanych na filmie i na mapce wymaga spędzenia dwóch - trzech dni w Bydgoszczy. Polecamy hotele w centrum miasta, niezbędne będą bowiem wyjazdy wzdłuż Brdy, zarówno w kierunku wschodnim jak i zachodnim. Jeden dzień wystarczy na dojazd do Brdyujścia i zwiedzenie starej i nowej śluzy wraz z jazem walcowym, a po powrocie jazu Farnego, jazu ulgi i Śluzy Miejskiej. Drugi dzień będzie potrzebny na odnalezienie i zwiedzenie śluz Okole, Czyzkówko, Prądy i Osowa Góra, zaś trzeci pozwoli odnaleźć ujście Kanału Górnonoteckiego do Kanału Bydgoskiego oraz odwiedzić śluzy Józefinki i Nakło Wschód, a przy okazji port w Nakle i samo miasteczko.

- Bydgoski Tramwaj Wodny - przejażdżki tramwajem wodnym przez Śluzę Miejską do śluzy Okole i z powrotem. Dwa śluzowania. Szczegóły: http://tramwajwodny.byd.pl

- Wyspa Młyńska - na którą trzeba się dostać w celu obejrzenia jazu ulgi - to miejsce ciekawe. Atrakcje to: zabudowa nadwodna zwana Wenecją Bydgoską, dwie restauracje nad nurtem Brdy, dwa klimatyczne mostki z „kłódkami miłości”, kaskada wodna, mała plaża, muzea, mini teatr na świeżym powietrzu i przystanek tramwaju wodnego.

- Dawny port rzeczny z trzema zabytkowymi spichlerzami, zabytkową barką muzealną "Lemara", pubami na Brdzie, restauracją w starym spichlerzu, a także uroczy bulwar z widokiem na współczesną impresję architektoniczną w postaci stylizowanych spichlerzy (bank).