Dociekliwy turysta

Kanał Elbląski

Film przedstawia zbudowany pod koniec XIX wieku kanał łączący Żuławy Elbląskie z niezbyt odległą wysoczyzną Pojezierza Iławskiego. Pokonanie stumetrowej różnicy wysokości terenu było dużym wyzwaniem, któremu sprostano poprzez zastosowanie niekonwencjonalnych rozwiązań technicznych. Kanał nosił w przeszłości różne nazwy. Wątpliwości terminologiczne pozostały do dziś, co znajduje odzwierciedlenie w publikacjach i aktach prawnych. Intencją autorów filmu jest jednak przede wszystkim przedstawienie licznych, atrakcyjnych śladów kultury technicznej minionych czasów. Z tego powodu przyjęto następującą terminologię:
Kanał Elbląski to budowla wodna poprowadzona od południowego krańca jeziora Druzno, poprzez jeziora Sambród, Ruda Woda, Ilińsk do miejscowości Miłomłyn i dalej do jeziora Drwęckiego oraz przystani w centrum Ostródy.
Kanał Iławski łączy Kanał Elbląski z jeziorem Jeziorak i ma swój początek w Miłomłynie.
Kanał Ostródzki łączy wody jeziora Drwęckiego z jeziorem Szeląg.
Kanał Ducki łączy Kanał Elbląski z jeziorem Bartężek.
Kanał Dobrzycki łączy jeziora Jeziorak i Ewingi.
Wyżej wymienione, powiązane ze sobą funkcjonalnie, kanały stanowią system wodny Kanału Elbląskiego.

Ze względu na długotrwałe wyłączenie Kanału Elbląskiego z powodu jego generalnej rewitalizacji (2011 – 2015) w filmie wykorzystano zarówno zdjęcia z okresu jego eksploatacji przed 2011 rokiem jak i wykonane w fazie końcowych prac w maju 2015 roku.
Animacje włączone do filmu ułatwiają zrozumienie funkcjonowania najciekawszych urządzeń (pochylni, wrót bezpieczeństwa, śluz i jazów oraz grobli rozdzielającej jezioro Karnickie, w osi Kanału Iławskiego) zaś liczne mapki pozwalają spojrzeć na całość systemu powiązań wodnych.
Zrozumienie działania poszczególnych urządzeń obsługujących system wodny Kanału Elbląskiego może być silną zachętą do wycieczek studialnych.Rejsy jednostkami żeglugi pasażerskiej czy też małymi jednostkami pływającymi, wycieczki piesze, rowerowe i samochodowe pozwolą zapoznać się ze sposobami rozwiązywania problemów śródlądowego transportu wodnego.
Pomocą jest załączony do filmu plan lokalizacyjny wartych obejrzenia obiektów technicznych (wraz ze współrzędnymi GPS) a także miniatury fotograficzne ułatwiające ich identyfikację terenową. Wszystkich, którzy nie próbowali jeszcze korzystać z aplikacji smartfonowych w czasie poszukiwań terenowych, zapraszamy do zakładki Poradnik terenowy.

Kanał Elbląski wraz z systemem kanałów uzupełniających jest ciekawym, wielkoprzestrzennym systemem technicznym, zbudowanym w II. połowie XIX wieku (przekazanie do eksploatacji w 1862). Jego budowa miała na celu stworzenie efektywnej drogi transportu produktów gospodarki rolnej i leśnej z Pojezierza Iławskiego do portów morskich w Elblągu i Gdańsku, co miało sprzyjać ożywieniu gospodarczemu tego obszaru. Głównym problemem technicznym było pokonanie stumetrowej różnicy poziomów terenu pomiędzy jeziorami Druzno i Sambród. Planowane początkowo zastosowanie konwencjonalnych śluz prowadziło, przy ówczesnych technologiach budowlanych, do nadmiernej komplikacji drogi przewozowej (zbyt duża ich liczba) i wynikających z tego wysokich kosztów eksploatacji. Rozpoznanie stanu ówczesnej techniki światowej doprowadziło do wyboru innego, nietypowego rozwiązania technicznego, polegającego na zastosowaniu wózków transportowych, przewożących statki, łodzie i spławiane drzewo po pochyłych odcinkach terenu (pochylniach), pomiędzy kolejnymi odcinkami kanału wodnego, położonymi na różnych wysokościach. Zbudowano pięć pochylni, z których każda umożliwia pokonanie różnicy poziomów terenu średnio o 20 metrów. Wózki przemieszczane są na odległość ok. 400 m lądem przez przeciągarkę linową, poruszaną dzięki wykorzystaniu energii spływającej w dół wody (tzw. siłownia wodna). Jest ona kierowana na łopatki koła wodnego (w czterech przypadkach) lub turbiny wodnej (w jednym przypadku). Obroty koła lub turbiny przenoszone są przez przekładnię zębatą na bęben linowy. Stalowa lina o długości około jednego kilometra jest założona tak, że w czasie nawijania jednego odcinka liny, drugi jest rozwijany o taką samą długość. Oba jej odcinki, po przejściu przez koła prowadzące o dużej średnicy, poprowadzone są do osobnych wózków szynowych, co sprawia, że w czasie gdy jeden z nich jest wciągany po pochylni na górne stanowisko przeładunkowe, drugi zjeżdża do stanowiska dolnego. Przedstawiona w filmie animacja ułatwia zrozumienie zasady działania tego nietypowego układu napędowego. W czasie jazdy wózka wiozącego statek w dół, obciążenie przenoszone jest przez rozwijającą się z bębna linę w powiązaniu z ręcznie obsługiwanym systemem hamulcowym zainstalowanym na każdym wózku. Jego działanie polega na zaciskaniu się taśm stalowych na wszystkich kołach jezdnych.
Gdy jednostka pływająca dopłynie do stanowiska przeładunkowego i wpłynie do zatopionego w wodzie wózka transportowego, operator siłowni otwiera zawór ujęcia wody z kanału. Spływa ona rurociągiem o dość dużej średnicy na łopatki koła wodnego (turbiny) uruchamiając bęben linowy. Oba wózki ruszają jednocześnie - jeden z górnego odcinka Kanału w dół a drugi w kierunku przeciwnym. Po zakończeniu jazdy, przetransportowane po pochylni jednostki pływające opuszczają wózki, kontynuując podróż Kanałem z wykorzystaniem własnego napędu.
Woda, która odda energię urządzeniom siłowni obsługującej pochylnię, spływa wydzielonym odprowadzeniem do położonego niżej odcinka Kanału Elbląskiego. Pozwala to utrzymać potrzebną głębokość żeglugową. Ubytki wody związane z obsługą opisanego systemu przewozowego uzupełniane są wodą napływającą z jeziora Jeziorak, poprzez jeziora Ilińsk, Ruda Woda i Sambród.
Kanały Iławski, Ostródzki, Dobrzycki i Ducki zbudowano w tym samym czasie co Kanał Elbląski.
Niewielkie statki, o wymiarach wynikających z możliwości przewozowych pochylni a także zespoły tratew o ograniczonej długości obsługiwały ruch towarowy do połowy XX wieku. Konkurencja kolei i transportu samochodowego wpłynęła na zmniejszanie zapotrzebowania na wodny transport towarów. Był on stopniowo wypierany przez ruch turystyczny, który jest obecnie jedyna formą wykorzystania Kanału Elbląskiego.

Poniżej zestawiono informacje najczęściej interesujące turystów. Numeracja obiektów podana w nawiasach kwadratowych [x] odpowiada numeracji zamieszczonej na mapce, znajdującej się w opakowaniu filmu. Podano tam również współrzędne GPS i miniatury fotograficzne, ułatwiające identyfikację w terenie.
[1] Pochylnia „Całuny” – pozwalająca na pokonanie 14 metrowej różnicy poziomów terenu (spad). Zamiast napędowego koła łopatkowego zastosowano tu nowocześniejszy napęd w postaci turbiny wodnej, zużywającej mniej wody niż koło wodne. Zwraca uwagę inne niż na pozostałych pochylniach ustawienie kół kierunkowych o średnicy 5 m. Wynika to z konieczności ułożenia lin w osi Kanału, który w tym właśnie miejscu skręca znacznie w kierunku zachodnim. Wyjaśnia to animacja pokazana w filmie.
[2] Pochylnia „Jelenie” – o spadzie wynoszącym 22 metry. Wyposażona w łopatkowe koło wodne jako źródło napędu wózków.
[3] Pochylnia „Oleśnica” – o spadzie wynoszącym 24 metry. Wyposażona w łopatkowe koło wodne jako źródło napędu wózków.
[4] Pochylnia „Kąty” – o spadzie wynoszącym 19 metrów. Wyposażona w łopatkowe koło wodne jako źródło napędu wózków. Na jej zapleczu spory teren rekreacyjny z parkingiem.
[5] Pochylnia „Buczyniec” – o spadzie wynoszącym 22 metry. Wyposażona w łopatkowe koło wodne jako źródło napędu wózków. Jest to punkt początkowy rejsów do Elbląga. Wycieczkowicze, którzy dojechali do Elbląga i wykupili bilet na statek, są dowożeni autokarem do pochylni „Buczyniec”, gdzie wchodzą na jego pokład. W Buczyńcu znajduje się muzeum Kanału Elbląskiego.
[5A] Wrota bezpieczeństwa „Buczyniec” – zabezpieczenie wodne zabudowane pod widocznym mostkiem nad Kanałem Elbląskim. Umożliwia ono odcięcie dopływu wody aż do szynowego podjazdu na pochylnię, a także osuszenie tego odcinka Kanału dla potrzeb remontowych.
[6] Wrota bezpieczeństwa „Miłomłyn” – zabezpieczenie wodne zabudowane pod mostem drogowym na trasie tzw. „starej” drogi krajowej nr 7. W przypadku awarii śluzy lub jazu „Miłomłyn” zapobiega spływowi wód z jezior Ilińsk i Ruda Woda do położonego około 4 metry niżej jeziora Drwęckiego, chroniąc Ostródę przed podtopieniem.
[7] Śluza „Miłomłyn”– niewielka budowla wodna, która wraz z położoną dalej na południe śluzą „Zielona” umożliwia żeglugę Kanałem Elbląskim na odcinku od Miłomłyna do Ostródy. Wyposażona we wrota jednoskrzydłowe. Jej napełnianie i opróżnianie wodą odbywa się przez napędzane mechanicznie zastawki wbudowane w dolną część wrót górnych (od strony Buczyńca) i dolnych (od strony śluzy „Zielona”). Spad śluzy wynosi 3,5 m.
[7A] Jaz„Miłomłyn” – umieszczony na opływie śluzy „Miłomłyn”, wyposażony w cztery zasuwy regulujące podpiętrzenie Kanałów Elbląskiego i Iławskiego przed górnymi wrotami śluzy „Miłomłyn”. W jazie zabudowano tzw. węgornię, czyli urządzenie pułapkowe do odławiania węgorzy.
Uwaga: Śluza i jaz „Miłomłyn” tworzą tzw. stopień wodny. Przy praktycznie stale zamkniętej śluzie jaz przepuszcza odpowiednio wyregulowaną ilość wody gwarantując utrzymanie głębokości żeglugowej w północnej części Kanału Elbląskiego i w Kanale Iławskim.
[8] Śluza i jaz „Zielona” – śluza ma budowę identyczną jak śluza „Miłomłyn”. Jaz zlokalizowany jest obok śluzy i razem tworzą stopień wodny. Nazwa śluzy i jazu ma charakter zwyczajowy i jest spotykana na starszych mapach. Śluza „Zielona” ma spad 1,4 m.
[9] Śluza „Ostróda” - niewielka budowla wodna, która wraz z położoną dalej na północny - wschód śluzą „Mała Ruś” umożliwia żeglugę Kanałem Ostródzkim na odcinku od Ostródy do jeziora Szeląg Wielki i przystani w Starych Jabłonkach (jezioro Szeląg Mały). Spad śluzy wyposażonej we wrota dwuskrzydłowe wynosi 2 metry. Jej napełnianie i opróżnianie wodą odbywa się przez napędzane mechanicznie zastawki zabudowane w dolnej części wrót górnych i dolnych. Śluza współpracuje z jazem, który jest zabudowany na niezbyt odległym opływie, w budynku starego młyna.
[10] Śluza „Mała Ruś” – o budowie identycznej jak śluza „Ostróda”. Jej spad wynosi 1,5 m.
Uwaga 1: Śluzy „Ostróda” i „Mała Ruś” umożliwiają pokonanie 3,5 metrowej różnicy poziomów pomiędzy niżej leżącym jeziorem Drwęckim i wyżej położonym jeziorem Szeląg Wielki.
Uwaga 2: W południowo-wschodnim krańcu jeziora Szeląg Wielki znajduje się krótki, kilkumetrowej szerokości kanał poprowadzony tunelem pod drogą nr 16 i torami kolejowymi na tzw. Szeląg Mały, gdzie znajdują się ośrodki wypoczynkowe i przystanie.
[11] Jaz „Samborowo” – budowla wodna zlokalizowana na Drwęcy, wypływającej z jeziora Drwęckiego w kierunku południowym. Utrzymuje on odpowiedni poziom wody w tym jeziorze oraz w części Kanału Elbląskiego aż do stopnia wodnego „Zielona”. W ten sposób regulowana jest głębokość żeglugowa na ostatnim przed Ostródą odcinku tego Kanału. Jaz zabudowany jest w konstrukcji mostu kolejowego. Po obu jego stronach, na wschodnim brzegu Drwęcy, znajdują się ruiny pruskiego posterunku obronnego z początku XX wieku.
[12] Jaz „Iława” – budowla wodna zlokalizowana w Iławie, na Iławce, małym cieku płynącym z jeziora Jeziorak do Drwęcy. Jaz utrzymuje poziom wody w jeziorze Jeziorak.
[13] [14] Wrota bezpieczeństwa „Zagadka” i „Ligowo”– obie budowle zabezpieczają leżące 3 metry niżej tereny w okolicy jeziora Karnickiego przed skutkami awaryjnego spływu wód z Kanału Iławskiego. Zasadę ich działania przedstawia animacja umieszczona w filmie.

Inne informacje:

• Podstawowe dane dotyczące kanałów:
  • Kanał Elbląski – poprowadzony przez pięć pochylni ziemnych i szereg jezior łączy południowy brzeg jeziora Druzno, poprzez Miłomłyn z przystanią w Ostródzie (na jeziorze Drwęckim). Długość łączna 66 km (odcinek Druzno – Miłomłyn ma długość 52 km, w tym ok. 2,5 km to droga lądowa po pochylniach oraz odcinek Miłomłyn – Ostróda o długości 14 km).
  • Kanał Ostródzki – poprowadzony przez jezioro Puzy (inna nazwa: Pauzeńskie) aż do ujścia w jeziorze Szeląg Wielki. Długość łączna – 4,3 km.
  • Kanał Iławski – łączący Kanał Elbląski w Miłomłynie z jeziorem Dauby, łączące się z jeziorem Jeziorak. Długość całkowita – 10 km. Otwiera on drogę wodną przez jezioro Jeziorak aż do portu w Iławie (ok. 22 km).
  • Kanał Ducki (in. Bartnicki), o długości 1 km, łączący jezioro Ruda Woda i Bartężek.
  • Kanał Dobrzycki – łączący jeziora Ewingi i Jeziorak, o długości 2,5 km. Pierwszą wersję tego kanału wybudowano w XIV w.
• Przepływy wód: wody jeziora Jeziorak zalegają kilkadziesiąt centymetrów wyżej niż lustro wód Kanału Elbląskiego w rejonie górnych wrót śluzy w Miłomłynie. Powoduje to powolny przepływ wód Kanału Iławskiego w kierunku Miłomłyna. Awaryjny spływ wód: W razie uszkodzenia urządzeń wodnych (śluzy, jazy) na odcinku od Miłomłyna do Ostródy – woda z Kanału Elbląskiego spłynie do położonego niżej jeziora Drwęckiego. W razie uszkodzenia śluzy „Ostróda” woda z jeziora Puzy spłynie również do jeziora Drwęckiego. W razie rozmycia Kanału Iławskiego, którego wody znajdują się dwa metry ponad jeziorem Karnickim, może dojść do zalania położonych niżej terenów. Zabezpieczeniami są tzw. wrota bezpieczeństwa „Miłomłyn”, „Ligowo” i „Zagadka”.
• Grobla usypana w poprzek jeziora Karnickiego w celu przeprowadzenia nad nim części Kanału Iławskiego jest specyficznym rodzajem akweduktu, gdyż w jego przydennej części zabudowane zostały przepusty wody pomiędzy dwoma częściami tego jeziora.
• Siłownia wodna – umowna nazwa obiektu, w którym energia spływającej w dół wody zamieniana jest na linowy napęd wózków przewożących jednostki pływające po pochylni. W pochylniach „Buczyniec”, „Kąty”, „Oleśnica” i „Jelenie” woda z Kanału kierowana jest na łopatki koła wodnego, zaś w pochylni „Całuny” do turbiny wodnej.
  We wszystkich przypadkach obroty wspomnianych urządzeń przenoszone są przez przekładnię zębatą na bęben linowy. Wymienione urządzenia stanową wyposażenie siłowni wodnej.
• Wózek transportowy jest wyposażony w hamulce taśmowe, założone na każde z ośmiu kół jezdnych. System hamulcowy jest uruchamiany ręcznie, w czasie gdy razem z jednostką pływającą wózek zaczyna zjeżdżać po pochylni. Przestawienie dźwigni hamulcowej znajdującej się w górnej części wózka, powoduje zmianę położenia systemu sztywnych cięgien dochodzących do każdego koła. Powoduje to zaciśnięcie taśmy hamulcowej na każdym z nich. Spowalnia to ruch wózka i redukuje naprężenie liny.

1. Kowalski R., Wawrzyński C.: 150 lat Kanału Ostróda – Elbląg. 1860 - 2010. Edytor Wers w Olsztynie. 2010
2. Kowalski R., Wawrzyński C.: 100 lat żeglugi pasażerskiej. Ostróda - Iława – Elbląg. 1912 -2012. Edytor Wers w Olsztynie. 2012.

Obie książki godne polecenia. Różnorodna wiedza wzbogacona o liczne archiwalne zdjęcia i mapki nadaje wymienionym publikacjom książkowym charakter unikalnej encyklopedii Kanału Elbląskiego.

Strony internetowe:

pl.wikipedia.org/wiki/Kanał_Elbląski
pl.wikipedia.org/wiki/Kanał_Iławski
pl.wikipedia.org/wiki/Koło_wodne
pl.wikipedia.org/wiki/Turbina_wodna
pl.wikipedia.org/Wiki/Jaz
www.zegluga.com.pl
www.booking.com/Kanal-Elblaski-Hoteli


Zwiedzenie obiektów pokazanych na filmie i mapce wymaga poświęcenia dwóch - trzech dni. Polecamy założenie bazy wypadowej w Olsztynie, Ostródzie, Iławie lub Miłomłynie. Warto z wyprzedzeniem zbadać zaplanowany na konkretny rok rozkład rejsów żeglugi pasażerskiej, uwzględniając czas ich trwania. Najszybszym sposobem zwiedzenia wszystkich wymienionych obiektów jest transport samochodowy.