Dociekliwy turysta

Pętla Żuławska

Film przedstawia najciekawsze obiekty techniczne na szlaku żeglugowym zwany „Pętlą Żuławską” o długości około 140 km, usytuowany w Delcie Wisły wyznaczającej granice unikatowego obszaru Żuław. Tworzą ją rzeki: Nogat, Szkarpawa oraz odcinek Wisły pomiędzy śluzami „Gdańska Głowa” i „Biała Góra”. Pętla Żuławska jest umownym systemem wodnym, umożliwiającym zrealizowanie podróży okrężnej, wzbogaconej licznymi atrakcjami turystycznymi. Ideą jej funkcjonowania jest przybliżenie specyficznej urody krajobrazu oraz śladów dawnej kultury tego obszaru, w tym przede wszystkim kultury technicznej.
Spotyka się opracowania i dokumenty zaliczające do Pętli Żuławskiej, poza wcześniej wymienionymi, inne cieki wodne, jak np. Martwą Wisłę. Mając tę świadomość Autorzy filmu zbudowali narrację opartą o definicję pierwotną, w której układ powiązań wodnych w swej istocie stanowi pętlę.
Intencją filmu jest zachęta do poznania od strony lądu różnych technicznych rozwiązań umożliwiających żeglugę towarową i pasażerską na tym szlaku. Przede wszystkim położono akcent na sposoby prowadzenia wielowiekowej walki z nadmiarem wody, który nie tylko utrudniał aktywność rolną ale również, okresowo, zagrażał życiu i mieniu mieszkańców Żuław.
Liczne plansze, animacje i mapy wyjaśniają zasady funkcjonowania polderów, śluz, jazów, wrót powodziowych, mostów zwodzonych i obrotowych oraz innych, ciekawych systemów technicznych.
Pomocą jest załączony plan lokalizacyjny obiektów pokazanych w filmie oraz miniatury fotograficzne. Podano również współrzędne GPS, co ułatwi ich odnalezienie w terenie.
Wszystkim, którzy mają małe doświadczenie w korzystaniu ze smartfonów lub map, może pomóc Poradnik terenowy umieszczony w niniejszym portalu.

Ujściowy odcinek Wisły przyjął w pradziejach formę delty. Sięgające kilkudziesięciu nawet kilometrów cofki wód rzecznych powodowane naporem morza i północnych wiatrów, powodzie - związane z silnymi opadami lub zatorami lodowymi, wreszcie wynikające z opisanych powodów deformacje powierzchni ziemi, wytworzyły istniejącą obecnie konfigurację cieków, wywodzących się ze spływających przez wieki wód wiślanych.
Jednym z nielicznych, dobrze udokumentowanych, przykładów jest powstanie Wisły Śmiałej w wyniku gwałtownej powodzi w 1840 roku.
Dziś trudno sobie wyobrazić, że w średniowieczu Nogat był głównym korytem prowadzącym wody wiślane do morza, a dzisiejsza Wisła na odcinku pomiędzy Białą Górą a śluzą „Gdańska Głowa” zwana była Leniwką, z racji niewielkiego natężenia przepływu. Utrudniało to spław drewna, zboża i wielu innych towarów do Gdańska, wywołując spory gospodarcze z Elblągiem i Malborkiem. Próby uzdrowienia sytuacji podejmowane między XIV a XIX wiekiem były mało skuteczne i dawały krótkotrwałe efekty. Przyczyny leżały w nikłych możliwościach technicznych zderzających się z nieokiełznanym żywiołem. Wpływanie na zachowanie nurtu Wisły przy pomocy drewnianych kierownic, palowania bądź też wykonywania lokalnych kanałów nie mogło sprostać spiętrzeniom lodowym tworzonym przez spływającą krę lub opanować naporu tzw. wysokiej wody mającej swe źródło w gwałtownych opadach deszczu czy też zbyt szybko przebiegających roztopach. W efekcie zdarzało się dość często, że poziom wody w Wiśle podnosił się o kilka metrów przerywając wały ochronne i zalewając dziesiątki, a nawet setki kilometrów kwadratowych Żuław nierzadko z Gdańskiem, Elblągiem czy też Malborkiem włącznie.
Wynikające stąd wielkie straty dotykały ludzi, ich mienia oraz całej infrastruktury gospodarczej. Spustoszone powodziami tereny ulegały wyludnieniu a produkcja rolna zamierała. W końcu, na przełomie wieku XIX i XX, podjęte zostały działania techniczne dzięki którym liczba powodzi drastycznie spadła. Ich myślą przewodnią było skierowanie wód wiślanych najkrótszą drogą do morza.
Zabiegi, o których mowa to:
- Wykonanie kilkukilometrowego kanału, zwanego „Wisłą Przekop”, od dawnego rozgałęzienia dolnej Wisły na odnogę gdańską i elbląską (Szkarpawę) aż do morskiej linii brzegowej.
- Uniemożliwienie rozpływu wysokiej wody i lodu, poprzez zablokowanie Nogatu (jaz i chroniona wrotami powodziowymi śluza w Białej Górze), Szkarpawy (śluza i wrota przeciwpowodziowe „Gdańska Głowa”) i historycznej pozostałości po Wiśle Gdańskiej zwanej od czasu wykonania przekopu - Martwą Wisłą (śluza i wrota przeciwpowodziowe w Przegalinie). Opisane budowle hydrotechniczne rozwiązały większość problemów powodziowych. „Wyprostowane” koryto Wisły sprzyjało jednak przemieszczaniu się rumowiska rzecznego (piasek, kamienie, obumarłe rośliny, itp.), osadzającego się w kilkukilometrowym, morskim akwenie przybrzeżnym.
Powstające w ten sposób wypłycenia (a nawet wyspy) utrudniały swobodny wypływ wód rzecznych do morza, tym samym wywołując spiętrzenia Wisły na długim odcinku dochodzącym, do kilkudziesięciu kilometrów (tzw. „cofki”). Problem ten, choć w nieporównanie mniejszej skali, istnieje do dzisiaj. Działania zaradcze sprowadzają się do:
- stałej odbudowy dużej liczby tzw. ostróg brzegowych, hamujących przemieszczanie się rumowiska rzecznego do morza,
- wydłużaniu linii brzegowej Wisły w jej ujściu przy pomocy betonowych kierownic, pozwalających na wypływ rumowiska na znaczną odległość od brzegu morskiego,
- stałego wzmacniania wałów przeciwpowodziowych na kilkudziesięciokilometrowym odcinku ujściowym rzeki.
Wykonanie opisanych zabezpieczeń odcięło w praktyce Nogat i Szkarpawę od bieżącego zasilania wodami Wisły. Obie rzeki mają obecnie niewielkie naturalne zasilanie.
W przypadku Nogatu, jaz w Białej Górze zasila ją niewielką ilością wody z głównego koryta Wisły a ponadto wodami Liwy i sieci pompowni melioracyjnych. Głębokość żeglugowa Nogatu utrzymywana jest przez przedstawione w filmie stopnie wodne.
Szkarpawa, usytuowana równolegle do morskiej linii brzegowej zasilana jest małymi ciekami i wodą z systemów polderowych.
Okresowo odnotowuje się dopełnianie tych rzek wodami Zalewu Wiślanego, zwane „cofką”.
Obecnie charakter Żuław jest zdecydowanie inny niż w przeszłości. Utrzymująca się funkcja rolnicza rywalizuje z narastającym ruchem turystycznym. Nieistniejącą żeglugę towarową zastępują wodniacy i turyści zmotoryzowani. Na popularności zyskuje także żegluga pasażerska. Sprzyjają temu rozmaite wysiłki zmierzające do zwiększenia atrakcyjności turystycznej, m.in. poprzez wzmacnianie infrastruktury technicznej i socjalnej.

Poniżej zestawiono informacje najczęściej interesujące turystów. Numeracja obiektów podana w nawiasach kwadratowych [x] odpowiada numeracji zamieszczonej na mapce, znajdującej się w opakowaniu filmu. Podano tam również współrzędne GPS i miniatury fotograficzne ułatwiające identyfikację w terenie.
[1] Węzeł wodny „Biała Góra”. Składa się z dwóch stopni wodnych, a każdy z nich ze śluzy i jazu. Główny obiekt, czyli stopień wodny „Biała Góra” zbudowany na przełomie XIX i XX wieku, składa się z przypominającej tamę budowli murowanej kryjącej w sobie jaz. Pozwala on na regulację przepływów wód Nogatu i Wisły. Konstrukcję tę uzupełniają dwuskrzydłowe wrota przeciwpowodziowe, sąsiadujące ze śluzą komorową. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się wykorzystywany obecnie w niewielkim stopniu drugi stopień wodny, tzw. „Wielki Upust”. Składa się nań niewielki jaz o małym piętrzeniu i prosta śluza, w której zamiast wrót zastosowano zasuwy boczne. Przed wysoką wodą chroni zasuwa przeciwpowodziowa z napędem pionowym.
Dojazd asfaltową drogą nr 603 ze Sztumu (ok. 10 km) lub asfaltowy dojazd z drogi nr 22 przez Miłoradz albo Pogorzałą Wieś.
[2] Stopień wodny „Szonowo”. Malownicza śluza i jaz z zabudowaną małą elektrownią wodną , zbudowaną współcześnie. Dojazd tylko od strony zachodniej. Od szosy nr 22, drogą asfaltową przez Grobelno do Kraśniewa (ok. 6 km) a stąd, płytami betonowymi, pokonując wał przeciwpowodziowy, po ok. 1,5 km można wjechać na teren obiektu.
Po uzyskaniu zgody śluzowego zwiedzamy cały obiekt. Mimo, że od strony wschodniej istnieje dojazd naprzód leśną a później polną drogą, (dość trudną do pokonania samochodem) i można w końcu dotrzeć do jazu Szonowo, to jest on odgrodzony stalową, zawsze zamkniętą bramą.
[3] Stopień wodny „Rakowiec”. Wyjeżdżając drogą nr 22 z Malborka do Elbląga, w odległości ok. 1,5 km od wiaduktu kolejowego, na wysokości zakładu Leier’a, skręcamy wąską drogą asfaltową, 250 m w kierunku Hurtowni Elektrycznej, obok której znajduje się brama wejściowa do stopnia wodnego Rakowiec.
Można to zostawić samochód i dojść do śluzy, a następnie mijając piękny budynek elektrowni - do jazu. Jest to najstarsza z elektrowni wodnych na Nogacie, zbudowana na początku XX wieku.
[4] Stopień wodny „Michałowo”. Czwarty i ostatni stopień wodny na Nogacie. Śluza i jaz zbudowane zostały na początku XX wieku, zaś elektrownia wodna – współcześnie. Dojazd jest dość kłopotliwy. Zjazd z drogi nr 22 w Nowym Dworze Elbląskim przy tablicy „Kopanka 4”. Teraz bardzo zniszczonym asfaltem dojazd przez wieś Nogat do wsi Kopanka Druga (ok. 3,5 km od szosy). Dalej, 1200 m drogą polną a następnie płytami betonowymi aż do przejazdu przez wał przeciwpowodziowy. Za nim, jeszcze ok. 500 m drogą polną, aż do łączki na której można zaparkować. Dojście do śluzy i jazu nieskrępowane.
[5] Wrota przeciwpowodziowe w Bielniku. Obecnie nie działające choć odremontowane wrota przeciwpowodziowe zainstalowane pod mostem drogowym. Skręt z drogi nr 7 na północ (tablica na Marzęcino), po 2,5 km w lewo i po następnych 700 m w prawo, aż do przecięcia z Kanałem Jagiellońskim. Postój na placyku przy moście.
[6] Most zwodzony w Sztutowie. Most z jednym przęsłem unoszonym przez mechanizm umieszczony w filarze. Ta malownicza konstrukcja znajduje się w sąsiedztwie zakrętu drogi nr 501 skręcającej w tej okolicy na północ, w kierunku Krynicy Morskiej. Wygodny parking - po zjechaniu z drogi na brzeg Wisły Królewieckiej (odnogi Szkarpawy). W sezonie można doczekać momentu, gdy będą przepuszczane jachty. Wtedy można podziwiać most w ruchu.
[7] Rybina. Wieś nad Szkarpawą. Przecinająca ją droga nr 502 przechodzi przez dwa, sąsiadujące ze sobą mosty zwodzone o budowie podobnej do mostu w Sztutowie. Most południowy - nad Szkarpawą, która wiedzie główny szlak wodny ma kolor żółty, co ułatwia nawigację. Kolejny most - północny, ma kolor niebieski i przechodzi nad Wisłą Królewiecką. W sezonie oba mosty są dość często podnoszone, zgodnie z rozkładem podanym na tablicy. Między nimi jest przejście do małego parku za budynkiem gminy. Widać stąd Szkarpawę od strony zachodniej (napływ) a w odległości ok. 300 m ponad stuletni most obrotowy (kolejowy) oraz dużą przystań jachtową. W sezonie może się zdarzyć przejazd kolejki wąskotorowej. W kierunku południowym widać budynek największej polderowej pompowni żuławskiej. Dojeżdżając do Rybiny od południa, po minięciu przydrożnej restauracji przed żółtym mostem  trzeba skręcić w lewo (na zachód), by dojechać do przepompowni (po 250 m) i do mostu  obrotowego (po kolejnych 150 m). Przy odrobinie odwagi, mimo pozornej niedostępności mostu   znajdującego się w położeniu otwartym, można się nań dostać po kładce i metalowej drabince.
Po telefonicznym upewnieniu się, dodatkową atrakcją jest zwiedzenie pompowni polderowej.
[8] Drewnica. Wieś nad Szkarpawą przy drodze z Kiezmarku (zjazd z drogi nr 7 przy moście) do Mikoszewa, biegnącej na północ, wzdłuż prawego brzegu Wisły z interesującynm, zwodzonym mostem drogowym, zbudowanym współcześnie. Ulokowano przy nim dwa nowoczesne pomosty cumownicze dla żeglarzy. Zjeżdżając do wsi, w kierunku zachodnim, można dotrzeć do niekompletnego wiatraka typu koźlak z XVIII wieku. Jest to jeden z nielicznych na Żuławach reliktów przeszłości z zachowaną konstrukcją tzw. kozła, na którym wiatrak był obracany wokół osi pionowej.
[9] Śluza „Gdańska Głowa”. W tym miejscu, aż do czasu zbudowania przekopu Wisły w końcu XIX w., Wisła (Leniwka) rozdzielała się na Wisłę Elbląską (Szkarpawę) i Wisłę Gdańską (obecnie Martwą Wisłę). Aż do końca XVII wieku była tu silna twierdza utrzymywana przez Szwedów. Potem zlikwidowano ją, a wybudowany kanał Wisła Przekop odciął Wisłę Gdańską.
Zjeżdżając, tak samo jak do Drewnicy, z drogi nr 7, po przejechaniu około kilometra w kierunku północnym można odnaleźć śluzę. Parkowanie w sąsiedztwie na poboczu polnej drogi. Dostęp swobodny, ładny widok na Wisłę i niedawno wyremontowany kanał dopływowy. W sezonie nierzadko można zobaczyć śluzowanie małych jednostek turystycznych.
[9a] Śluza „Przegalina”. Zbudowana równocześnie z Wisłą Przekop, pozwoliła na dotarcie do Gdańska z jej głównego nurtu przez Martwą Wisłę. Jeszcze w końcu XX w. obok siebie funkcjonowały dwie śluzy, z których południowa obsługiwała spław drzewa. Przerobiono ją na śluzę główną, zaś dawną śluzę północną zamieniono na basen portowy dla jednostek pływających dozoru wodnego. Wschodnie wrota tej śluzy (wysokie i niskie) można obejrzeć z bliska dzięki zbudowanym punktom widokowym. Nad śluzą most zwodzony. Obok wygodny parking.
[9b] Prom w Świbnie. Prom pasażersko – samochodowy, dolnolinowy poruszany małym pchaczem. Czynny sezonowo. Łączy wieś Świbno (lewy brzeg Wisły) z Mikoszewem (prawy brzeg Wisły).
[10] Most drogowy w Kiezmarku. Zbudowany w 1973 r. most drogowy o długości ok. 1 km w miejsce funkcjonującej w sąsiedztwie w latach powojennych przeprawy promowej.
[11] Mosty kratowe w Tczewie. Zbudowane w II połowie XIX wieku, w celu połączenia Berlina z Prusami Wschodnimi. Wzorowane na ówczesnych, najnowszych rozwiązaniach zachodnio – europejskich, oba mosty powstały jako konstrukcje kratowe, dające dużą nośność, przy zwiększonym rozstawie filarów. Pierwszy z nich, drogowo – kolejowy oddany w 1851 r., drugi, zbudowany kilkadziesiąt metrów na północ od pierwszego – włączony do ruchu 40 lat później. Od tej chwili most południowy był mostem drogowym, a północny – kolejowym. Pierwotna długość, tj. ok. 850 m została w pierwszych latach XX w. zwiększona o 200 m, w związku z koniecznością przesunięcia prawobrzeżnych wałów przeciwpowodziowych w kierunku wschodnim.
[12] System odwodnieniowy Doliny Walichnowskiej. Około 5 km na wschód od miejscowości Subkowy na Kociewiu (powiat Tczew), na styku z Wisłą znajduje się dość rozległy obszar nizinny (ok. 15 km x 5 km), ograniczony od wschodu Wisłą, a z pozostałych kierunków lokalną wysoczyzną. Rolnicze walory dawnego, żyznego obszaru zalewowego zostały docenione już w średniowieczu. Odgrodzono go wałami przeciwpowodziowymi od Wisły i zbudowano bardzo ciekawy system melioracyjny, pozwalający na odprowadzanie nadmiaru wód do jej koryta, również w czasie tzw. wysokiej wody. W tym celu powstał system techniczny, złożony m.in. z trzech pompowni, jazów i śluzy wałowej. Żeby tam trafić trzeba odnaleźć wieś Rybaki k. wsi Subkowy. System rowów melioracyjnych wyprowadzony jest do sztucznego jeziora Pelplińskiego, opróżnianego przez wspomniane pompownie.

1. Dirksen Wolfram: Historia Związku Wałowego
2. Cebula Kazimierz: Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza. Stowarzyszenie Żuławy 2010.
3. Prabucka M.: Znaki wielkich wód na Żuławach Wiślanych. Praca magisterska. Uniwersytet Toruński 2009 (dostępna w Internecie).
4. Cieśliński R., Bastion J.: Powodzie w Gdańsku w czasach historycznych. Wydawnictwo Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego
5. Pętla Żuławska – przewodnik turystyki wodnej. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego. Gdańsk, 2013.

Zwiedzenie obiektów pokazanych w filmie i na mapce wymaga poświęcenia kilku dni. Polecamy założenie bazy wypadowej w Gdańsku, Malborku lub Elblągu. Najszybszym sposobem zwiedzenia wszystkich wymienionych obiektów jest transport samochodowy. Zakładając, że bazą wypadową jest Trójmiasto oceniamy, że:
Wycieczka I: obejmująca punkty 1, 2, 3, 4 i 5 – wg mapki w pudełku i listy opisowej powyżej - (stopnie wodne Nogatu) – wymaga jednego dnia dobrze zorganizowanej podróży (razem ok. 180 km, obiad w Malborku).

Wycieczka II: ze zwiedzeniem punktów 6, 7, 8 i 9 – zajmie jeden dzień (ok. 100 km, obiad w Elblągu).

Wycieczka III: odwiedzenie punktów 9a i 9b wraz z przejazdem promem i zwiedzeniem atrakcji w p. 8 – jeden dzień (ok. 70 km, obiad na Wyspie Sobieszewskiej).

Wycieczka IV: wyprawa do p.12 ze zwiedzaniem p.11 - również jednodniowa (ok. 120 km, obiad w Tczewie).