Wielka Pętla Wielkopolski

Film przedstawia budowę i funkcjonowanie powiązanych ze sobą rzek, kanałów i jezior tworzących szlak żeglugowy o długości 670 km, umożliwiający zrealizowanie rejsu okrężnego. Są to Kanał Ślesiński, Górna Noteć, Kanał Górnonotecki, zachodnia część Kanału Bydgoskiego, Dolna Noteć i Warta na odcinku od Santoka do Konina. Traktowane łącznie tworzą one tzw. Wielką Pętlę Wielkopolski. Jej znaczące fragmenty są od lat przedmiotem zainteresowania turystów wodnych, pieszych, rowerowych i samochodowych.
Intencją filmu jest zachęta do poznania różnych technicznych rozwiązań umożliwiających prowadzenie żeglugi towarowej i pasażerskiej. Liczne plansze i mapy ułatwiają zrozumienie funkcjonowania istniejących od dawna powiązań wodnych, zaś animacje wyjaśniają zasady działania różnego rodzaju śluz, jazów a także popularnych w Polsce promów górnolinowych. Pomocą jest załączony do filmu plan lokalizacyjny obiektów oraz miniatury fotograficzne. Podano w nim również współrzędne GPS m.in. dla poszczególnych śluz i jazów, co ułatwi ich wyszukiwanie w terenie. Wszystkich, którzy jeszcze nie próbowali wykorzystania w tym celu bardzo użytecznych aplikacji smartfonowych, zapraszamy do zakładki Poradnik terenowy.

Wielka Pętla Wielkopolski to zbiór historii opisanych poniżej jej odcinków składowych.

Kanał Ślesiński
Kanał ten, zwany również Kanałem Warta - Gopło, powstał w latach 1930-49 w wyniku połączenia sztucznymi przekopami łańcucha jezior (Pątnowskie, Mikorzyńskie, Wąsowskie, Ślesińskie i Czarne). Powiązał wody Warty z pozostałymi drogami wodnymi Polski. Odcinki biegnące jeziorami mają łączną długość 13 km zaś przekopy - 19 km.
Przed wpłynięciem do Gopła Kanał łączy się z Notecią, napływającą od strony wschodniej. Dwie pierwsze śluzy, licząc od Konina, tj. Morzysław i Pątnów, zbudowano w okresie międzywojennym (1930 r.), dwie pozostałe, tj. Gawrony i Koszewo wkrótce po zakończeniu II wojny światowej (1949 r.). Przed śluzą, po stronie wschodniej, w Gawronach znajduje się jaz, odprowadzający nadmiar wód z Kanału do pobliskiej Noteci.
Kanałem Ślesińskim pływały w przeszłości barki transportowe o nośności ładunkowej do 600 ton. Obecnie odbywa się tu tylko żegluga rekreacyjna i turystyczna.

Górna Noteć od Gopła do Antoniewa
W celu dostosowania tzw. Górnej Noteci do potrzeb żeglugowych, na odcinku tej rzeki pomiędzy jeziorem Gopło i Antoniewem, gdzie znajduje się pierwszy stopień wodny Kanału Górnonoteckiego, zbudowano w XIX w. dwa stopnie wodne: w Pakości i Łabiszynie. Stopień piętrzący w Pakości, poza utrzymywaniem głębokości żeglugowej na odcinku do Kruszwicy, pozwala na regulację poziomu wody w jeziorze Gopło.

Kanał Górnonotecki
Pod koniec XVIII w., wykonano przekop doprowadzający część wód Noteci do Kanału Bydgoskiego. Około 100 lat później został on przebudowany i pogłębiony w celu powiązania Kanału Bydgoskiego z Gopłem. W ten sposób powstał Kanał Górnonotecki, o szerokości 20 m i głębokości żeglugowej ok. 1 m, z sześcioma stopniami wodnymi, pozwalającymi żeglować barkom o nośności ładunkowej do 150 ton. Zbudowane stopnie wodne to: Antoniewo, Frydrychowo, Dębinek Południowy i Północny, Łochowo i Lisi Ogon. Każdy z nich składa się ze śluzy i sąsiadującego jazu. Kanał ten zaktywizował gospodarczo część Wielkopolski i Kujaw, umożliwiając transport płodów rolnych do Berlina, Bydgoszczy i Gdańska.
Przed stopniem wodnym w Antoniewie nurt Noteci napływającej od strony Łabiszyna został rozdzielony. Większa ilość wód kierowana jest do Kanału Górnonoteckiego, tj. jego pierwszej śluzy i jazu zbudowanych w tej miejscowości. Pozostałe wody Noteci płyną poprzez niewielki jaz do Dębinka, gdzie uchodzą do Kanału Górnonoteckiego. W Dębinku, zbudowano układ połączeń wodnych, zwany węzłem rozrządowym, składający się z dwóch śluz i trzech jazów. Umożliwia to rozdział wody kierowanej do Kanału Bydgoskiego oraz, poprzez Dziką Noteć (tzw. Dziką lub Rynarzewską) do Nakła.

Kanał Bydgoski
Zbudowany pod koniec XVIII wieku w celu połączenia dorzeczy Wisły i Odry, za pośrednictwem Brdy, Noteci i Warty. Umożliwił transport towarów masowych, w szczególności drzewa i zboża z Polski do Niemiec oraz w przeciwnym kierunku, m.in. urządzeń technicznych i artykułów luksusowych. Elementem Wielkiej Pętli Wielkopolski jest tylko zachodnia część tego Kanału, tj. od ujścia Kanału Górnonoteckiego, poprzez śluzę Józefinki i Nakło Wschód do Noteci w Nakle. Dwie wspomniane śluzy mają nieco inną konstrukcję niż śluzy Kanału Ślesińskiego i Górnonoteckiego (zamiast wrót górnych mają klapę obrotową). Zasadę działania pokazuje animacja zamieszczona w filmie. W bezpośrednim sąsiedztwie śluzy Józefinki znajduje się niewielki jaz regulujący głębokość kanału na jego najdłuższym odcinku. Nadmiar wody usuwany jest poprzez wyprowadzenie do pobliskiej Noteci.

Dolna Noteć
Dolna Noteć, to odcinek rzeczny od Nakła do Santoka. Na przełomie XIX i XX wieku poprawiono jej właściwości żeglugowe, prostując bieg poprzez wykonanie licznych przekopów „odcinających” meandry, a także budując 14 stopni wodnych obniżających poziom wody o 27 metrów. Dwanaście z nich wyposażono w unikatowe jazy, pozwalające na żeglugę dużych jednostek w przypadku awarii lub remontu śluzy. Dwa spośród stopni wodnych Dolnej Noteci odbiegają od tego standardu. Jeden z nich zasługuje na szczególną uwagę. Jest to stopień wodny w Krostkowie.

Poniżej zestawiono podstawowe informacje o wartych zwiedzenia obiektach pokazanych na filmie. Podana w tekście poniżej numeracja w nawiasach kwadratowych [ ] odpowiada numeracji zamieszczonej na mapce znajdującej się w opakowaniu filmu. Są tam współrzędne GPS i miniatury fotograficzne, ułatwiające identyfikację poszczególnych budowli w terenie. Uwagi dotyczące możliwości zwiedzania dotyczą przede wszystkim turystów nie będących wodniakami (wędrowcy piesi, rowerzyści, samochodziarze).

[01] Śluza „Morzysław”. Jest to jedyna z czterech śluz, która jest łatwo dostępna dla turysty samochodowego. W jej bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się budynek pompowni, która umożliwia tłoczenie wody z pobliskiej Warty do jeziora Pątnowskiego. Wody tego jeziora wykorzystywane są do celów chłodniczych Elektrowni Konińskich, stąd ich poziom musi być odpowiedni. W razie konieczności, część wód jeziora Pątnowskiego można grawitacyjnie odprowadzić do Warty.
Uwaga: Wodniacy mają możliwość obejrzenia pozostałych śluz w czasie śluzowań. Ponadto, dopływając od południa do śluzy „Gawrony”, w odległości ok. 1,5 km przed nią, mogą zobaczyć przechodzący nad kanałem rurociąg naftowy „Przyjaźń”, którym z bardzo dużą wydajnością tłoczona jest ropa z Płocka do niemieckiej rafinerii Schwedt nad Odrą.

[02] Skręt do stopnia wodnego „Pakość”. Dojazd dla turystów zmotoryzowanych znajduje się po wschodniej stronie Noteci. Wskazówki dojazdowe i współrzędne GPS załączono do płyty DVD. Warto zaznaczyć, że dotarcie do jazu wymaga kilkuset metrowego spaceru wzdłuż Kanału (licząc od śluzy).

[02A] Śluza „Pakość”. Malownicza, zabytkowa, XIX. - wieczna, typowa śluza komorowa, nad którą przerzucono mostek dojazdowy. Przenosząc wzrok o kilkadziesiąt metrów w prawo, w stosunku do dolnych wrót śluzy, widać ujście wód Noteci, spływających przez jaz, znajdujący się w odległości kilkuset metrów od śluzy, w kierunku południowym.

[02B] Jaz dolnoprzepustowy „Pakość”. Jaz zapewnia ciągły przepływ Noteci przy zamkniętej śluzie Pakość. Odpowiednio ustawiając wielkość szczeliny można zwiększać lub zmniejszać ilość przepływającej wody, regulując w ten sposób jej głębokość w korycie i w odległym jeziorze Gopło.

[03A] Jazy w Łabiszynie. W centrum Łabiszyna usytuowane są obok siebie trzy jazy: jaz główny - regulujący głębokość Noteci na jej odcinku do Pakości, jaz zasilający małą elektrownię wodną i jaz wykorzystywany przez zakład zbożowy.

[03B] Śluza w Łabiszynie. W odległości kilkuset metrów od zespołu jazów [03A], znajduje się zabytkowa, XIX. wieczna, typowa śluza komorowa, dobrze widoczna zza siatkowego ogrodzenia, od strony przyległej ulicy. Wrota dolne dobrze widać po zejściu na skarpę sąsiadującą z mostem drogowym, na lewym brzegu rzeki.

[04] Skręt do śluzy „Antoniewo”. Dojazd dla turystów zmotoryzowanych znajduje się w pobliżu mostu drogowego nad Kanałem Górnonoteckim. Wskazówki dojazdowe i współrzędne GPS załączono do płyty DVD.

[04A] Śluza i jaz „Antoniewo”. Pierwszy stopień wodny Kanału Górnonoteckiego. Wejście na teren obiektu za zgodą zamieszkałego na miejscu śluzowego. Typowa śluza komorowa i dolnoprzepustowy jaz. Na nim zabudowana mała elektrownia wodna.

[04B] Jaz na Noteci. Po przejściu przez teren stopnia wodnego (obok śluzy i jazu) w Antoniewie trzeba odbyć ok. 100 metrowy spacer prawym brzegiem Kanału. Zaskakujący jest widok Noteci, która przypomina w tym miejscu rów melioracyjny średniej wielkości. Z tego miejsca płynie ona przez tereny rolne aż do węzła rozrządowego w Dębinku (wyjaśnienie w filmie).

[05] Skręt do śluzy „Frydrychowo”. Znajduje się tuż przed mostem drogowym nad Kanałem. Wskazówki dojazdowe i współrzędne GPS załączono do płyty DVD. Dojazd do śluzy po płytach betonowych w niezbyt dobrym stanie.

[05A] Śluza „Frydrychowo”. Obiekt nieogrodzony, ale warto zgłosić chęć obejrzenia śluzowemu mieszkającemu na miejscu. Śluza typowa, komorowa, z dwuskrzydłowymi wrotami po obu stronach. Współpracujący jaz znajduje się kilkaset metrów wcześniej i jest ledwo widoczny. Nie można dostać się do niego z miejsca, gdzie znajduje się śluza (patrz: [05C]).

[05C] Jaz „Frydrychowo” z małą elektrownią wodną. Odnalezienie tych obiektów jest utrudnione. Trzeba ze śluzy wrócić na szosę i przejechać mostem na przeciwległy brzeg Kanału. Po drodze trzeba przejechać przez wieś i las. Blisko celu znajduje się pojedyncze gospodarstwo. Spacer do jazu to zaledwie 400 metrów licząc od zabudowania. Mała, prywatna elektrownia, zbudowana w 2008 r., ma swój własny zrzut wody i generuje ok. 150 kW mocy elektrycznej, nie naruszając architektonicznej urody sąsiadującego starego jazu, współpracującego ze śluzą.

[06A] Stopień wodny „Dębinek Północny”. Po przejechaniu ok. 1,5 km drogami gruntowymi (licząc od szosy), zobaczymy trzy sąsiadujące ze sobą mostki. Pierwszy - nad śluzą Dębinek Północny sąsiadujący z budynkiem obsługowym, drugi - nad wodami Kanału Górnonoteckiego piętrzonymi przez widoczny jaz oraz trzeci - nad Notecią (tą samą, którą można zobaczyć przy jazie w Antoniewie w p. [04B]). Stąd, kontynuując jazdę drogą gruntową w kierunku południowo - wschodnim, po przejechaniu ok. 500 m wśród wysokiej roślinności przywodnej, można dojechać do jazu Dębinek Południowy.

[06B] Stopień wodny „Dębinek Południowy”. Zwiedzanie jest bezstresowe, gdyż obiekt nie jest ogrodzony i nie ma dozoru. Można przyjrzeć się ręcznie obsługiwanym urządzeniom poruszającym wrotami śluzy i zasuwami jazu. Warto przyjrzeć się pracy przepławki, dzięki której ryby mogą migrować w dół lub w górę Kanału. Bardziej dociekliwi mogą ze śluzy przejść na lewy brzeg Kanału, i łąką, po ok. 400 metrach dojść do wodnego węzła rozrządowego. Widoczna rzeczka płynąca w kierunku zachodnim, to tzw. Dzika Noteć (zwana też Notecią Rynarzewską), płynącej stąd bezpośrednio do Nakła. Jest to nieżeglowny odcinek rzeki. Po drodze, w odległości ok. 500 m, znajduje się jaz piętrzący, który możemy obejrzeć w drodze powrotnej, po opuszczeniu Dębinka Północnego.

[07] i [08] Węzły wodne „Łochowo” i „Lisi Ogon”. Oba węzły, odległe od siebie o ok. 400 m, mają taką samą budowę. Znajdują się tam typowe śluzy z dwuskrzydłowymi wrotami oraz jazy dolnoprzepustowe, rozbudowane o małe elektrownie. Dostęp do obu obiektów - bez większych ograniczeń. Bardziej dociekliwym, zmotoryzowanym turystom polecamy dwukilometrową wyprawę prawym brzegiem Kanału, dość trudną drogą gruntową, do miejsca w którym Kanał Górnonotecki uchodzi do Kanału Bydgoskiego. Z tego miejsca widać odległy o ok. 400 m most kratowy nad Kanałem Bydgoskim. Mimo złego stanu technicznego, można z niego ujrzeć daleką panoramę kanału. Wszystkie śluzy Kanału Górnonoteckiego pozwalają na przemieszczenie jednostki pływającej w dół o 14 metrów (od śluzy „Antoniewo” do śluzy „Lisi Ogon”).

[09] Śluza i jaz „Józefinki”. Śluza znajduje się „u stóp” mostu drogowego w osi szosy łączącej Lisi Ogon z Nakłem. Nietypowym rozwiązaniem jest zastosowanie obrotowej klapy zamiast tradycyjnych wrót skrzydłowych. Jej działanie pokazuje animacja zamieszczona w filmie. W uzgodnieniu z mieszkającym w sąsiedztwie śluzowym można dojść do odległego o ok. 200 m jazu, zabudowanego w północnym brzegu Kanału. Reguluje on głębokość wody i kieruje jej nadmiar do rowu wyprowadzającego do Noteci. W sezonie letnim, gdy uda się trafić na śluzowanie, widać doskonale wszystkie jego fazy z poziomu mostu.

[10] Śluza „Nakło Wschód”. Ostatnia śluza Kanału Bydgoskiego w kierunku zachodnim, o budowie bliźniaczej w stosunku do śluzy Józefinki. Teren ogrodzony - zwiedzanie za zgodą śluzowego.

[11] Stopień wodny „Nakło Zachód”. Składa się z typowej śluzy, dwóch współpracujących ze sobą jazów piętrzących i małej elektrowni wodnej.

[12] Stopień wodny „Gromadno”. Odpowiednie obniżenie lustra wody pomiędzy Kanałem Bydgoskim i Wartą wymagało zbudowania 14 stopni wodnych. Prace te, uzupełnione „prostowaniem” licznych zakoli rzecznych Dolnej Noteci, przeprowadzono na przełomie XIX i XX wieku.
„Gromadno” to pierwszy z dwunastu, typowych dla Dolnej Noteci, stopni wodnych wyposażonych w konwencjonalną śluzę komorową z wrotami dwuskrzydłowymi i nietypowy, unikalny jaz z przepustem awaryjnym. Pozwala on na kontynuowanie żeglugi przy nieczynnej śluzie (awaria, remont).
Odmienną konstrukcję mają jedynie jazy Nakło Zachód i Krostkowo.
Zwiedzając jaz warto zwrócić uwagę na żurawik umieszczony na wózku, pozwalający na zakładanie lub wyjmowanie zasuw blokujących przepływ wody w poszczególnych jego segmentach, a także ich transport na miejsce składowania. Interesująca jest również konstrukcja ruchomego pomostu komunikacyjnego, którego odsunięcie po torach umożliwia przepłynięcie statku lub barki. Wszystkie elementy ruchome jazu są usuwane przed nadejściem zimy, by uniknąć lodowego uszkodzenia obiektu. Funkcje te wyjaśnia animacja w filmie.
Przy każdym stopniu wodnym warto zwrócić uwagę na przepławki, umożliwiające migrację ryb a także, niekiedy na małe elektrownie wodne.

[13A] Stopień wodny „Krostkowo”. Zarówno śluza, jak i jaz są zabytkowymi, unikatowymi rozwiązaniami technicznymi. Śluza jest zbudowana z dwóch obwałowań ziemnych i drewnianych ścian, spiętych typowymi wrotami dwuskrzydłowymi. W odróżnieniu od śluz komorowych murowanych, w których cumowanie odbywa się z wykorzystaniem pachołków zabudowanych w krawędzi komory, w rozwiązaniu „ziemnym” boki śluzy wyznaczone są palami. Dużą rzadkością w skali Polski jest sąsiadujący ze śluzą jaz kozłowo – iglicowy. Jego budowę i sposób eksploatacji pokazują animacje filmowe.

[14A] i [15A] Stopnie wodne w „Romanowie” i w „Pianówce”. Śluzy i jazy w obu stopniach są identyczne z rozwiązaniami opisanymi w [12].
Uwaga: Pozostałe stopnie wodne, o budowie jak [14A] lub [15A] to: Nowe, Walkowice, Lipica, Mikołajewo, Rosko, Wrzeszczyna, Wieleń, Drawsko i Krzyż Wielkopolski. Niniejszy tekst nie zawiera współrzędnych ich położenia ani nie ma wskazówek dojazdowych. Jeśli jednak dociekliwy turysta zmotoryzowany znajduje się w pobliżu, zobaczy obiekty o takiej samej budowie jak [14A] i [15A].

[16] Santok. Bardzo malownicza miejscowość, w której można zobaczyć ujście Noteci do Warty. Dobre pozycje obserwacyjne, to most drogowy, park nadrzeczny oraz widoczna z daleka przedwojenna wieża obserwacyjna. Dojście do niej zabiera trochę czasu. Obiekt jest prywatny i wejście do pomieszczenia widokowego wymaga uzgodnienia z właścicielem. Na prawym brzegu Noteci znajduje się rozległy teren rekreacyjny z niewielką przystanią. W Santoku znajduje się przeprawa promowa przez Wartę.

[17] Prom w Ciszkowie. Prom górnolinowy przez Noteć zasilany jest nurtem rzecznym. Wygodny dojazd od strony drogi nr 181. Można tu w nieskrępowany sposób przyjrzeć się zastosowanym rozwiązaniom technicznym. Zasadę działania pokazuje animacja umieszczona w filmie.

[18] Port rzeczny w Nakle. Duży, nowoczesny port rzeczny na Noteci. Miejsce stałego postoju statku szkolnego „Władysław Łokietek”, należącego do Zespołu Szkół Żeglugi Śródlądowej w Nakle. W sezonie letnim możliwe rejsy wycieczkowe tym uroczym, pamiętającym dawne lata stateczkiem.

[19] Marina w Czarnkowie. Nowoczesna przystań z dobrym zapleczem zapewniająca obsługę pływającego sprzętu turystycznego.

[20] Marina w Drawsku. Nowoczesna przystań z dobrym zapleczem zapewniająca obsługę pływającego sprzętu turystycznego, m.in. noclegi i plażowanie.

[21] Przystań w Skwierzynie. Prywatne, monitorowane nabrzeże dla jednostek o głębszym zanurzeniu, należące do hotelu „Dom nad rzeką”, z typowymi usługami (noclegi, restauracja).

[22] Marina w Nowym Mieście. Nowoczesna przystań z dobrym zapleczem zapewniająca obsługę pływającego sprzętu turystycznego.

Badtke, Marek: Kanał Bydgoski. Bydgoszcz, 2006

Strony internetowe:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanał_Bydgoski
http://pl.wikipedia.org/wiki/Bydgoski_Węzeł_Wodny
http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanał_Górnonotecki


Ze względu na lokalizację opisanych obiektów, ich zwiedzanie trzeba podzielić na etapy. W tym celu warto założyć bazę wypadową w Bydgoszczy, Gorzowie Wielkopolskim, Poznaniu lub w Koninie. Wszystko zależy od konkretnych zainteresowań. Nocleg w Bydgoszczy umożliwi spokojne zwiedzenie Kanału Górnonoteckiego i zachodniej części Kanału Bydgoskiego (1 dzień) oraz węzłów wodnych „Nakło Zachód”, „Gromadno” i „Krostkowo” (1 dzień). Nocleg w Koninie ułatwi zwiedzenie Kanału Ślesińskiego oraz węzłów w Pakości i Łabiszynie. Baza w Gorzowie Wielkopolskim pozwoli na zwiedzenie jednego ze stopni wodnych z jazem śluzowym (1 dzień).

Lista miejscowości z promami rzecznymi górnolinowymi:
1. Noteć: Radolin (Walkowice), Ciszkowo (Gajewo)
2. Warta: Sławsk, Sługocin (Lisiniec), Ciążeń, Dłuski, Pogorzelica (Nowa Wieś Podgórna),Dębno, Kiszewo (Dołęga), Wartosłąw (Krasnobrzeg), Chojno (Karolewo), Zatom Stary, Santok.