Dociekliwy turysta

Energia wody i wiatru

Film przedstawia historię wykorzystywania energii wody i wiatru na terenie Polski. Woda traktowana była zawsze jako główne źródło napędu urządzeń służących przede wszystkim do produkcji mąki. Wynikało to z większej stabilności zasilania niż ma to miejsce w przypadku stosowania wiatraków. Mimo, że koła wodne znane były od około 2000 lat, do Polski trafiły dopiero w średniowieczu. W szczytowym okresie popularności, tj. ok. XVI wieku, mogło być ich nawet kilkadziesiąt tysięcy. Używano ich również do napędu urządzeń kuźniczych i tartacznych, a także przy garbowaniu skór, wyciskaniu oleju roślinnego oraz do innych zastosowań produkcyjnych.. Rozpowszechnianie się maszyny parowej, silnika spalinowego i turbiny wodnej stopniowo eliminowało łopatkowe koła wodne. Niewielka ich liczba wykorzystywana była jeszcze do połowy XX wieku. Następcą klasycznego koła wodnego stała się turbina wodna, czasami stosowana równocześnie z kołami wodnymi. Tak było, np. w przypadku Kanału Elbląskiego, gdzie napęd wózków transportujących małe jednostki pływające po torach czterech pochylni realizowany był z wykorzystaniem zmodyfikowanych kół wodnych, zaś w przypadku piątej pochylni (w Całunach), zbudowanej najpóźniej, zastosowano turbinę wodną. Obiekty te pracują do dzisiaj (patrz film: Kanał Elbląski).
Drewniane koła wodne w swej pierwotnej formie, stanowią relikt przeszłości, uatrakcyjniający miejsca popularne turystycznie. Można je również zobaczyć w niektórych skansenach.
W wielu miejscach, w których przez lata pracowały koła wodne, wykorzystano zachowaną infrastrukturę, taką jak budynki, podpiętrzone zbiorniki retencyjne, kanały obejściowe i jazy do budowy mikroelektrowni wodnych generujących niewielką moc rzędu do 1 MW. Przeciętnie każdy z tych obiektów ma moc elektryczną rzędu 200 kW. Jest ich w Polsce kilkaset i tworzą lokalne sieci niskiego i średniego napięcia, zasilającego odbiorców w najbliższej okolicy.
Ponadto aktualnie pracuje kilkadziesiąt tzw. małych elektrowni wodnych wytwarzających moc od 1 do 5 MW oraz sześć elektrowni szczytowo – pompowych generujących moc od 90 do 700 MW. Film pokazuje przykładowe rozwiązania.
Pierwsza część filmu opowiada o sposobach wykorzystania energii wody w ujęciu historycznym, wskazując wiele ciekawych miejsc do odwiedzenia – zaczynając od skansenów a na elektrowniach szczytowo – pompowych kończąc.

Druga część przybliża sposoby wykorzystania energii wiatru do celów gospodarczych. Wiatrak ma historię sięgającą wczesnego średniowiecza. Wykorzystywano go wszędzie tam, gdzie ze względu na brak płynących cieków nie można było użyć energii wody. Podobnie jak koło wodne, wiatrak służył, np. do produkcji mąki, kruszywa, cięcia drewna, wyciskania oleju lub osuszania polderów z nadmiaru wody (Żuławy).
Budowano je w miejscach, gdzie częstotliwość występowania wiatru była duża co gwarantowało opłacalność przedsięwzięcia. Przeciętny wiatrak ze śmigami o długości ok. 5 m miał moc kilku kilowatów, dostępnych tylko w wietrzne dni. Nic więc dziwnego, że zaprzestano ich używania niedługo po zakończeniu II wojny światowej.
W latach 90. XX wieku zaczęły się pojawiać urządzenia wiatrakopodobne, czyli tzw. siłownie wiatrowe. Ich budowa i uzyskiwane moce dochodzące do 1 MW mają niewiele wspólnego z dawnymi konstrukcjami wiatraków. Film pokazuje kilka takich urządzeń, nie rozwijając jednak tego wątku. Przedstawione w nim urządzenia są zwięzłym zapisem budowy i działania wiatraków, które można dzisiaj oglądać głównie w skansenach, bądź też dość licznych miejscach, gdzie gospodarze terenu chcą zaciekawić turystów historią.

Głównym przesłaniem filmu jest pogłębienie świadomości, że woda i wiatr nadal stanowią niewyczerpaną rezerwę energetyczną mimo zmiany techniki jej wykorzystywania.

Autorzy filmu odwiedzili w Polsce wiele miejsc, w których można było zobaczyć koła wodne i wiatraki. Są one najczęściej wyeksponowane w skansenach. Niestety prawie nigdzie nie można było uchwycić tych urządzeń w ruchu, głównie ze względu na stan techniczny i brak przeszkolonego personelu. Ten mankament rekompensują dość liczne animacje umieszczone w filmie, , ułatwiające zrozumienie istoty działania kół wodnych i wiatraków.
Aby ułatwić wybór miejsc do odwiedzenia, w pudełku zawierającym płytę z filmem umieszczono mapkę Polski z zaznaczoną lokalizacją najciekawszych obiektów, oznaczonych liczbami od 1 do 15. Tej samej numeracji użyto na arkuszu z mikrofotografiami oraz w zamieszczonym niżej rozszerzonym opisie miejsc wartych uwagi.

[1] Pszczyna – wiatrak turbinowy. Położenie – ok. 75 km na zachód od Krakowa. Wiatrak zlokalizowany w skansenie Zagroda Wsi Pszczyńskiej zasila młynek. Niewielki obiekt, zbudowany w 1904 roku ma wyposażenie , tj. żarna do mielenia zboża wraz z jego dozownikiem. Widać sposób przeniesienia napędu z wiatraka na dachu na górne koło żarnowe.
[2] Śmigiel – wiatraki. Położenie – ok. 55 km na południowy zachód od Poznania (ul. Kościańska). Dwa zabytkowe wiatraki koźlaki z XIX wieku. Umieszczone w małym parku. Są stale dostępne, symbolizując długią tradycję młynarską tego miasta.
[3] Szymbark k. Gorlic – wiatraki. Położenie - ok. 12 km na wschód od Grybowa w Skansenie Wsi Pogórzańskiej. Znajdują się tu dwa wiatraki domowe, z wglądem do ich technicznego wyposażenia.
[4] Sanok – wiatraki. Położenie – wschodnia część Sanoka, na prawym brzegu Sanu. Muzeum Budownictwa Ludowego. Jeden z największych skansenów tego rodzaju. Są tu trzy wiatraki: dwa małe, domowe (turbinowe) oraz jeden większy (paltrak).
[5] Milicz – wiatrak Bronisław. Położenie – ok. 55 km na północny – wschód od Wrocławia. Odległość od centrum Milicza ok. 3 km w kierunku wschodnim we wsi Duchowo. Pojedynczy wiatrak koźlak XVII- to wieczny, niedawno odrestaurowany. Można zwiedzać po telefonicznym umówieniu się. Patrz: strona miasta.
[6] Gdańsk – siłownia wiatrowa Anna. Położenie - ok. 6 km na wschód od Głównego Miasta w Gdańsku. Widać ją z drogi Przejazdowo – Sobieszewo po stronie północnej.
[7] Olsztynek – koło wodne. Położenie - północna część Olsztynka. Muzeum Budownictwa Ludowego, ul. Leśna 23. Znajduje się tu młyn wodny z kołem podsiębiernym, zasilanym niewielkim potoczkiem. Koło wodne często pracuje. Ponadto, na terenie skansenu, w jego północno – zachodniej części znajdują się duże wiatraki: holender, koźlak i dwa paltraki. Zwykle wszystkie wnętrza są dostępne.
[8] Kolbuszowa – koło wodne. Położenie - około 30 km na północny – zachód od Rzeszowa. Muzeum Kultury Ludowej znajduje się w południowo – zachodniej części miasta. Jest tu młyn wodny z kołem nasiębiernym (nieruchomym) oraz aż 7 wiatraków: jeden paltrak, cztery koźlaki i dwa holendry.
[9] Rumia – koło wodne, zrekonstruowane. Położenie - ok. 12 km na północny - zachód od Gdyni w kierunku Wejherowa. Rekonstrukcja koła wodnego znajduje się w parku, od strony ul. Starowiejskiej. Wygodny parking na pobliskiej ulicy - Mickiewicza, znajdującej się z drugiej strony parku. Koło wodne nawiązuje do istniejącego w tym miejscu przez kilka wieków rejonu uprzemysłowionego o zróżnicowanym charakterze. Zawsze jednak stosowany był napęd wodny. Koło wykonane jako śródsiębierne pracuje stale. Obok mały pub.
[10] Stara Kuźnica – kuźnia wodna. Położenie - około 120 km na południowy wschód od Łodzi, w północno – wschodniej części wsi, nad sztucznym, niewielkim zbiornikiem wodnym. Cenny zabytek o prawie pierwotnym kształcie. Możliwość obejrzenia wnętrza do uzgodnienia z opiekunem, mieszkającym obok obiektu. Dwa jazy i układ regulacji zastawek przy pomocy cięgieł widocznych z zewnątrz.
[11] Sanok – koło wodne.Położenie - wschodnia część Sanoka, na prawym brzegu Sanu. Muzeum Budownictwa Ludowego. Jeden z największych skansenów tego rodzaju. Jest tu młyn wodny z zasilanym (niekiedy), małym kołem wodnym.
[12] Kąty – siłownia wodna. Położenie - drogą S7, około 20 km na południowy – wschód od Elbląga, zjazd w Pasłęku i dalej na południowy - zachód przez Nową Wieś i Rydzówkę, około 8 km do przecięcia z Kanałem Elbląskim. Pieszo, jego prawym brzegiem, około 200 m na północ do pochylni Kąty.
[13] Jelenie – siłownia wodna. Położenie - około 16 km drogą S7 z Elbląga w kierunku Warszawy. Zjazd przed Pasłękiem i dalej drogą lokalną przez Rzeczną i Nowe Kusy, około 5 km, do przecięcia z Kanałem Elbląskim. Przy drodze parking. Dalej piechotą ok. 300 m wzdłuż kanału w kierunku południowo – wschodnim do pochylni.
[14] Łapino – mini elektrownia wodna. Położenie - ok. 15 km od Głównego Miasta w Gdańsku w kierunku południowo – zachodnim do Kolbudy, skąd ok. 3 km drogą na północny - zachód do miejscowości Łapino. Elektrownia położona jest we wschodniej części wsi. Z szosy, z brzegu jeziora dostępna panorama elektrowni i jej zabudowań. Trzeba upewnić się telefonicznie odnośnie do terminu udostępniania do zwiedzania.
[15] Żarnowiec – elektrownia szczytowo – pompowa. Położenie - na północ od Wejherowa, ok. 40 km przez Krokową i Wierzchucino do Gniewina. W Gniewinie znajduje się kompleks rekreacyjny z wieżą widokową „Kaszubskie Oko” o wysokości 40 m. Wjazd windą i widok na zbiornik górny elektrowni. Potem spacer ok. 1000 m na wschód, wzdłuż ogrodzenia zbiornika – aż do miejsca skąd widać wielkośrednicowe rury zrzutowe wody. Zjazd samochodem od punktu widokowego ok. 2 km w dół, do Szymanowa. Tam można zobaczyć elektrownię.