Dociekliwy turysta

Woda w obronie Gdańska

Film pokazuje sposoby wykorzystania zasobów wodnych otaczających Gdańsk do jego obrony przed wtargnięciem nieprzyjaciela, w okresie od wczesnego średniowiecza do końca XIX wieku. W tym czasie istniały różne systemy fos osłaniających obwarowania miejskie, wpisanych w skomplikowany układ powiązań ujściowych odcinków Wisły, Motławy i Raduni z morzem. Intensywne wlewy wód morskich w czasie silnych sztormów, liczne zimowe i wiosenne spiętrzenia Wisły czy też zagrożenie tzw. powodziami opadowymi ze strony wszystkich wspomnianych rzek wymagały stosowania różnych zabiegów technicznych pozwalających na stałe utrzymywanie fos miejskich w odpowiedniej gotowości. W historii miasta można wyróżnić zarówno okres funkcjonowania rozbudowanych obwarowań średniowiecznych jak i zbudowanego później nowożytnego systemu bastionowego.
W odróżnieniu od ustawicznie zachodzących przekształceń architektury obronnej Gdańska obejmujących mury, baszty i bramy, fosy długo zachowywały swój kształt i funkcję. One właśnie stanowią główny motyw filmu rozwijany z myślą zarówno o turystach odwiedzających Gdańsk jak i mieszkańcach interesujących się jego historią. W celu zachowania przejrzystości narracji dokonano niezbędnych uproszczeń obrazu różnorodnych przemian rozciągniętych na dziesiątki lub nawet setki lat. Dzięki temu film jest swoistym kompendium wiedzy o niektórych aspektach obronności miasta w minionych czasach. W niektórych przypadkach obraz miasta pokazany w formie animacji może wywołać zdziwienie współczesnych mieszkańców grodu nad Motławą, nie podejrzewających, że nierzadko przemieszczają się w obrysie dawnych fos. Intencją autorów filmu jest zachęta do nowego spojrzenia na miasto, np. w czasie niedzielnych spacerów.

Poniżej zestawiono podstawowe informacje interesujące dla zwiedzających. Numeracja obiektów, np. [10], odpowiada oznaczeniom zamieszczonym na mapce znajdującej się w opakowaniu filmu. Są tam podane współrzędne GPS i miniatury fotograficzne, ułatwiające identyfikację poszczególnych budowli w terenie i opisy dojść.

[1] Mury zamkowe – Jedyny zachowany fragment murów obronnych krzyżackiego zespołu zamkowego wraz z przebudowaną obecnie basztą (z restauracją na parterze) sąsiadują z Motławą na wysokości zwodzonej kładki. Miejsce to było w zamierzchłej przeszłości wyspą, na której usytuowany był gród książęcy. W okresie panowania krzyżackiego (1308 – 1454), wzniesiono w tym miejscu zamek otoczony przedzamczem i własnym systemem obronnym. Po powrocie Gdańska do Polski zamek rozebrano a teren po nim został stopniowo wchłonięty przez sąsiadujące Stare Miasto.
[2] Baszta Łabędź – Zachowana w całości XV wieczna baszta obronna, wyznaczająca północno – wschodnie naroże Głównego Miasta. Zarysowany fragment murów wychodzących z baszty w kierunku wschodnim to fragment nieistniejących od dawna murów zamku krzyżackiego. W XVI wieku basztę podwyższono w celu prowadzenia obserwacji akwenu portowego. Do 1970 roku w murze baszty, na wysokości ok. 1,5 m nad poziomem terenu, znajdował się kamienny znak pokazujący poziom wód powodziowych z 1829 roku. Ten sam poziom można obecnie zobaczyć na południowym narożu spichlerza należącego do Narodowego Muzeum Morskiego (spichlerz „Panna”).
[3] Mury miejskie Głównego Miasta - Długa historia powstania, celowego wyburzania, ponownej budowy i licznych przekształceń murów miejskich jest skomplikowana. W uproszczeniu można przyjąć, że murowane fortyfikacje średniowieczne powstawały na przełomie XIV oraz XV wieku i były wznoszone przez kilkadziesiąt lat. Pierwotnie, część murów, tzw. niskich miała ok. 5 m wysokości i była zwieńczona krenelażem (tzw. „zęby”). Były one fragmentami podwyższone do ok. 10 m i poprzedzone odcinkami niewysokiego muru pomocniczego. Oglądając pozostałości tych murów trzeba pamiętać, że obecnie teren jest położony o ok. 1,5 m wyżej niż w średniowieczu. Mury miejskie tworzyły zwarty pierścień obronny chroniący miasto od północy, zachodu i południa (punkty [3], [4], [6] do [12]). Poprzedzały je pojedyncze lub podwójne fosy. Szczególnym przypadkiem była wschodnia część Głównego Miasta, stykająca się poprzez tzw. Długie Pobrzeże z Motławą. Nie uważano tego kierunku za szczególnie zagrożony, stąd też funkcję murów przejął ciąg obronnych kamieniczek wypełniających przestrzeń pomiędzy bramami wodnymi.
[4] Baszta Jacek – Zachowana w dobrym stanie budowla obronna z przełomu XIV i XV wieku. Ta najwyższa baszta średniowiecznego Gdańsk z machikułami na zwieńczeniu ma wysokość blisko 40 m. Stanowiła zachodni kraniec północnej części murów obronnych Głównego Miasta.
[5] Zespół przedbramny Bramy Długoulicznej – Zbudowany w XIV wieku, składający się z wieży wysokiej i niskiej obronny zespół przedbramny będący w istocie barbakanem, chronił rejon murów w sąsiedztwie bramy wjazdowej, ryglującej ulicę Długą. Obie wieże połączone murem obronnym (tzw. szyją) umieszczone były w obrębie dwóch fos rozdzielonych wałem wyspowym. Po wybudowaniu w XVI wieku obwałowań bastionowych z wkomponowaną Bramą Wyżynną, obie wieże barbakanu przestały pełnić funkcje obronną. Przez długi czas zespół opisanych budowli był więzieniem i miejscem kaźni (stąd nosi utrzymującą się potoczną nazwę - „Katownia”). Brama Długouliczna została rozebrana w XVII w. i zastąpiona Bramą Złotą, która do połowy XVIII wieku wyposażona była w żelazne wrota, bronę i kraty w oknach.
[6] Baszta Narożna – Średniowieczna baszta obronna z przełomu XIV i XV wieku, wyznaczająca południowo – zachodni kraniec Głównego Miasta. W połowie XV wieku przebudowano ją na siedzibę miejskiej straży pożarnej. Obecnie stanowi obiekt użytkowy.
[7] Brama Nizinna – Jedna z czterech bram wjazdowych do Gdańska w nowożytnym systemie bastionów obronnych. Dostępu do niej bronią dwa sąsiadujące bastiony [8]: św. Gertrudy i Żubr o szczególnej budowie opisanej szczegółowo w filmie. Na przedpolu widoczna jest jedna z dwóch istniejących niegdyś fos, stanowiąca obecnie element tzw. opływu Motławy.
[9] Kamienna Grodza – Ufortyfikowana śluza wraz z jazem zasilającym koło wodne małego młyna (dziś w ruinie) i kamiennymi prowadnicami (grodzami). Pełniła kilka ważnych funkcji, zilustrowanych animacjami i opisem zawartymi w filmie.
[10] Brama Stągiewna - Budowla z początku XVI wieku obejmuje dwie baszty obronne strzegące dostępu do Wyspy Spichrzów od strony wschodniej (tzw. „Stągwie Mleczne”). Większa z nich ma mury o grubości od 2,5 m do 4 m. Najwyższy poziom, z kwadratowymi oknami, ma wzmocniony strop, co umożliwiało prowadzenie ostrzału z armat. Obie baszty wraz z nieistniejącym dzisiaj obwałowaniem tworzyły pomocniczy system obronny przed atakiem od strony wschodniej. Po zbudowaniu nowożytnych bastionów wraz z usytuowaną w odległości kilkuset metrów Bramą Żuławską [11], Brama Stągiewna straciła znaczenie obronne.
[12] Brama Krowia – Jedna z tzw. bram wodnych, tj. budowli użytkowo – obronnych, pełniących funkcje obsługowe w średniowiecznym porcie na Motławie. Główną funkcją było zaspokojenie potrzeb magazynowych dla towarów za- lub wyładowywanych ze statków. Przy każdej z bram wodnych istniał pomost umożliwiający cumowanie statków i łodzi. Funkcja obronna sprowadzała się do zamykania wzmocnionych wrót blokujących dostęp do miasta. Wzdłuż Długiego Pobrzeża istnieje do dzisiaj osiem bram wodnych.
[13] Brama Mariacka – Jedna z bram wodnych nad Motławą prowadząca do zaplecza Kościoła Mariackiego. Sąsiaduje z zabytkowym budynkiem Muzeum Archeologicznego, zwieńczonym wysoką wieżą obserwacyjną.
[14] Żuraw – Brama wodna wyposażona w unikalny dźwig z napędem nożnym, służący głównie do przeładunku towarów ze statków. Okresowo wykorzystywany do stawiania masztów na średniowiecznych żaglowcach.
[15] Twierdza Wisłoujście – Obiekt militarny zbudowany w ujściowym odcinku Wisły, chroniący Gdańsk przed niespodziewaną inwazją od strony morza. Na początku XVII wieku, naprzeciw twierdzy zbudowano tzw. Szaniec Zachodni, co umożliwiało całkowite zamknięcie ruchu statków na ujściowym odcinku Wisły. Obecnie jest to fortyfikacja składająca się z czterech bastionów ziemnych ze stanowiskami artyleryjskimi otaczających tzw. „wieniec”, tj. dawną basteję wokół wieży z latarnią morską, piętrowe koszary i mieszkania oficerskie.


Barbakan – Zespół budowli obronnych usytuowany bezpośrednio przed bramą wjazdową do miasta, którego przeznaczeniem jest utrudnienie nieprzyjacielowi przedarcie się przez nią. Wysunięcie fortyfikacji na odległość 100 do 200 m przed linię murów umożliwia ponadto skrzydłowy ostrzał przedmurza. Zwykle z bramy głównej wyprowadzone jest obudowane przejście mostem nad fosą („szyja”) do fortyfikacji zewnętrznej w formie tzw. rondeli (Warszawa, Kraków) lub jednej – dwóch baszt (Gdańsk).

Baszta – Średniowieczna wieża zabudowana co 100 do 200 m w linii murów obronnych w sposób umożliwiający prowadzenie ostrzału martwego pola, w którym działania nieprzyjaciela były szczególnie groźne (dostawianie do murów drabin oblężniczych, zakładanie ładunków wybuchowych, wykonywanie podkopów). Ostrzał prowadzono z wykorzystaniem łuków i kusz przez niewielkie otwory strzeleckie o ograniczonej widoczności. Powszechnie stosowana od XII do XV wieku.

Basteja - Budowla stanowiąca rozwinięcie idei baszty w czasach, gdy rozwój artylerii był coraz bardziej odczuwalny. Ponieważ nie było możliwości wprowadzania dział na podesty baszt (za mała przestrzeń, za słaba konstrukcja, brak możliwości oddymiania) pojawiła się basteja, którą wbudowywano w miejsce baszt. Niższa, o większej średnicy, najczęściej wypełniona ziemią stanowiła dobrą przeciwwagę dla ostrzału artyleryjskiego nie ulegając szybko jego niszczącej sile. Stosowana powszechnie od XV do XVII wieku.

Bastion – Nowożytne dzieło obronne upowszechnione od połowy XVI wieku. Najbardziej popularny wariant polegał na usypaniu szeregu powiązanych ze sobą pięciobocznych konstrukcji ziemnych, wyposażonych w silną artylerię. Geometryczny obrys takiej linii obronnej zapewniał bardzo dużą skuteczność ostrzału każdego punktu na przedpolu. Bastiony osłaniano jedną lub kilkoma liniami szerokich fos. Użycie ziemi zwiększało odporność budowli na pociski armatnie, które grzęzły w niej bez zbytnich szkód.

Krenelaż – Średniowieczny system ochronny linii obronnych (np. murów) pozwalający w okresie zwiększonego ostrzału z łuków lub kusz chować się za występy, zwane „zębami”. Zwykle była to kamienna lub ceglana nadbudowa o wysokości ponad 2 dwóch i długości kilku metrów, przerwana wrębem, tj. przestrzenią nieosłoniętą przeznaczoną do szybkiego oddania strzału.

Starówka – W przypadku większości polskich miast o korzeniu średniowiecznym nazwą tą określa się najstarszą ich część. W przypadku Gdańska jest to pojęcie nieprecyzyjne. Najważniejszy obszar średniowiecznego Gdańska to Główne Miasto (np. Ratusz Głównomiejski, ul. Długa, Długi Targ, Długie Pobrzeże), do którego przynależało tzw. Stare Przedmieście (okolice Placu Wałowego, ul. Toruńskiej i Kamiennej Grobli). Pojęciem Stare Miasto określa się natomiast obszar funkcjonujący w średniowieczu jako osobny byt administracyjny (np. ul. Rajska, Wielki Młyn, kościół św. Katarzyny). Oba miasta oddzielały mury obronne, których resztki pozostały przy ul. Podwale Staromiejskie. Używając potocznego pojęcia „starówka” jako cel jazdy taksówką i tak trafimy na Targ Węglowy, skąd często rozpoczyna się spacery wejściem na ul. Długą.

Bramy wodne– Zwyczajowa nazwa wszystkich bram usytuowanych nad Starą Motławą. Jest ich osiem, z których najpiękniejsza, zamyka tzw. Drogę Królewską (ul. Długa od Bramy Złotej oraz Długi Targ do końca). Jest to Brama Zielona zbudowana w XVI wieku w miejsce skromnej, średniowiecznej poprzedniczki – Bramy Kogi. Pierwotnie, każda z bram wodnych kończyła się drewnianym pomostem, przy którym cumowały statki przeładowujące towary. Główną funkcją bram wodnych było ich przechowywanie. Z czasem pomosty ulegały połączeniu by w XVII wieku utworzyć tzw. Długi Pomost, czyli obecne Długie Pobrzeże. Bramy wodne mogły do pewnego stopnia służyć celom obronnym (zamykanie wbudowanych wzmocnionych wrót) jednak nie było to ich główne przeznaczenie.


Muzea z ekspozycją związaną z tematyką filmu:

1. Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku
Muzeum składa się z wielu placówek wymienionych w zakładkach strony www.nmm.pl. Zwracamy szczególną uwagę na Spichlerze na Ołowiance w Gdańsku i Muzeum Wisły w Tczewie. Charakter obu placówek można poznać dzięki zakładkom z filmami prezentacyjnymi. Warto zapoznać się z historią Wisły, żeglugi na niej a także życiu ludzi w dawnych czasach. Niezwykle interesujące dokumenty (mapy, zdjęcia, ryciny) i modele dawnych jednostek przewożących towary stwarzają szansę na bliski kontakt z historią.

2. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska
Spośród kilku oddziałów polecamy Twierdzę Wisłoujście. Jej opis i informacje na temat możliwości zwiedzania znajdują się na stronie muzeumgdansk.pl. Obiekt jest dostępny tylko w sezonie letnim i można go zwiedzać w wyznaczonych odstępach czasu w towarzystwie przewodnika.

3. Tramwaje wodne w Gdańsku
W sezonie letnim warto skorzystać z gdańskich tramwajów wodnych poruszających się po Motławie i Martwej Wiśle. Organizatorem przewozów jest Zarząd Transportu Miejskiego w Gdańsku (ztm.gda.pl). W sezonie letnim można popłynąć z Targu Rybnego w Gdańsku przez Wisłoujście do Brzeźna (linia F5) lub do Sobieszowa (F6). Przystanek w Wisłoujściu znajduje się ok. 300 m od wejścia do twierdzy. Warto również w drodze powrotnej dokonać oglądu twierdzy z prawego brzegu Martwej Wisły.

Osobom zainteresowanym szczegółową wiedzą historyczną na temat Gdańska i jego fortyfikacji polecamy:
- Historia Gdańska, tomy I do III pod redakcją E. Cieślaka. Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1985 - 1993.
- Fortyfikacje Gdańska pod redakcją G. Bukala. Nadbałtyckie Centrum Kultury. Gdańsk, 2009.
- Rozwój urbanistyczny i architektoniczny Gdańska. J. Kowalski, R. Massalski, J. Stankiewicz.
- Gdańsk – pomnik historii: Część I, pod redakcją A. Kostarczyka. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Gdańsku. 1998.
- Encyklopedia Gdańska pod redakcją B. Śliwińskiego. Fundacja Gdańska, 2012.
- Artykuły z kwartalnika „30 dni” z lat 2000 – 2017.